गुरु पूर्णिमा

असार महिनाको शुक्लपक्षको पूर्णिमा तिथिलार्इ गुरुपूर्णिमाका रूपमा मनाइन्छ । अक्षर चिनाउने, औपचारिक वा अनौपचारिक शिक्षादीक्षा प्रदान गर्ने, मन्त्र सुनाउने, मार्गनिर्देशन गर्ने सबैलाई गुरु/गुरुआमाका रूपमा श्रद्धापूर्वक फल, फूल, अन्न र वस्त्र उपहारका रूपमा अर्पण गरेर सम्मान गर्ने चलन छ । महाभारतका श्रष्टा र प्रमुख नायक वेदव्यासलाई महागुरु भनिन्छ । सनातन (हिन्दु) धर्मावलम्बीहरूको प्राचीन र प्रमुख शास्त्र वेदलाई विभाजन गरेर, सम्पादन गरेर सर्वसाधारणका लागि सहज बनाइदिएकोले कृष्ण द्वैपायन व्यास वेदव्यासको रूपमा चर्चित छन् । वेदव्यासलाई महागुरुका रूपमा गुरुपूर्णिमाका दिन स्मरण र पूजन गरिन्छ । महाभारत अनुसार कौरव र पाण्डवलाई शास्त्र शिक्षा प्रदान गर्ने गुरु द्रोणाचार्य, विभिन्न नीतिशास्त्र, धनुर्विद्या र दर्शनको ज्ञान दिने भीष्म पितामह, कुलगुरु कृपाचार्य, पाण्डवहरूका गुरु धौम्य अादि सबैको गुरुका रूपमा आदरणीय र सम्मानजनक स्थान भए पनि महागुरुका रूपमा चाहिँ वेदव्यास नै पूजित छन् । दशरथका श्री रामचन्द्र लगायतका छोराहरूका गुरु वशिष्ठ र विश्वामित्र, श्रीकृष्ण र बलरामका गुरु सान्दिपनि, देवगुरु वृहस्पति सबैको नाम र काम स्मरणीय छन् । तर पनि गुरुपूर्णिमाका दिन महागुरु वेदव्यासको जन्मजयन्ती मनाइन्छ ।

धेरैधेरै वर्षपहिले ऋषि र देवताहरूले महर्षि वेदव्याससित अनुरोध गरेका थिए, जसरी सबै देवताहरूको पूजा र उपासना गर्ने कुनै न कुनै दिन निर्धारण गरिएको छ, तर गुरु र महापुरुषको वन्दना, स्मरण र अर्चना गर्ने कुनै दिन तोकिएको छैन, त्यसैले गुरु र महापुरुषको अाराधनाका लागि पनि कुनै एउटा दिन तोकिनु पर्छ । यसरी एउटा दिनको व्यवस्था गरियो भने शिष्य र साधकले अाअाफ्ना गुरुहरूप्रति कृतज्ञता अर्पण गर्न पाउने थिए । देवताहरूको यस्तो अनुरोधपछि गुरु वेदव्यासले 'ब्रह्मसूत्र' को रचना गर्न थाल्नुभयो र त्यस दिनलार्इ त्यसपछि व्यास जयन्ती र गुरुपूर्णिमाका रूपमा मनाउन थालिएको हो ।

गुरु तिनलार्इ भनिन्छ, जसमा अाकर्षण हुन्छ, जसको अालोकमा हामी स्वयं बत्तीमा पुतली तानिए झैं अाकर्षित भएर पुग्ने गर्दछाैं । हामी जत्ति गुरुका समीपमा पुग्दछाैं, त्यत्ति नै धेरै उत्साही र स्वतन्त्र भएको महसुस हामीलार्इ हुन्छ । गुरु गोरखनाथ, कबीर, नानक र बुद्धको स्मरणबाट यस्तै विचित्र अनुभूतिको अाभास हुन्छ । व्यक्तिले गुरुप्रतिको अनुशासन र समर्पणभावलार्इ दासताका रूपमा स्वीकार गरेको हुँदैन, बरु त्यस अनुशासन, दायित्व र समर्पणभावलार्इ मुक्ति र स्वतन्त्रता ठानेको हुन्छ । गुरु मध्यस्थ र मार्गदर्शक बन्नासाथ हामीले सहजै अात्मज्ञान प्राप्त गर्ने खुडकिलो प्राप्त गरिसकेका हुन्छाैं । वर्तमान सन्दर्भमा गुरुको स्थान पहिल्याउने हो भने औपचारिक र अनौपचारिक शिक्षा प्रदान गर्ने सबैलाई शिक्षक भनिन्छ । तर गुरुको सम्बोधन र सम्मान सबैले पाउँदैनन् । गुरु शब्दले गहिरो अर्थ बोकेको छ । कक्षा कोठाभित्र पढाउँदैमा उसले गुरुको सम्मान पाउँदैन । गुरु त्यो हो, जसले कोरा ज्ञानमात्र नदिएर शिष्टता, विनय, व्यावहारिक ज्ञान र परोपकार पनि सिकाउँछ । हाम्रो संस्कार र सभ्यताले हामीलार्इ गुरु सर्जक, पालक र संहारक तीनै रूपमा एकाकार स्वरूप हुन् भन्ने पाठ घोकाएको छ र उद्घोष गरेको छ :-

गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुः गुरुर्देवो महेश्वरः । गुरुः साक्षात् परं ब्रह्म तस्मै श्रीगुरवे नमः॥

यस मन्त्रको अर्थ हो - हे गुरुदेव हजुर नै ब्रह्मा हुनुहुन्छ, हजुर नै विष्णु हो र हजुर नै शिव हुनुहुन्छ । हे, गुरुदेव हजुर परम ब्रह्म हुनुहुन्छ, हजुरलार्इ म वन्दना गर्दछु ।

अाषाढ महिनाको शुक्लपक्षको पूर्णिमा तिथि गुरु पूर्णिमाको दिन हो । गुरुको व्युत्पति गर्ने हो भने गुरु शब्दमा अाएको 'गु' अक्षरको अर्थ अन्धकार हो र 'रु' ध्वनिको अर्थ टाढा पार्नु वा हुत्याउनु भन्ने बुझिन्छ । यसको समग्र अर्थ हुन्छ, हाम्रो अज्ञानतालार्इ जसले टाढा हुत्याउँदछ, तिनै लार्इ गुरु भन्ने गरिन्छ । हाम्रो संस्कृतिको एउटा महत्त्वपूर्ण पक्ष गुरुशिष्य परम्परा पनि हो । जुनबेला बालकलार्इ यज्ञोपवित (जनै) भिरार्इ गुरुको अाश्रममा पुर्याइन्थ्यो, त्यति बेलादेखि नै उसको जीवनको नवनिर्माण प्रारम्भ हुने गर्दथ्यो । त्यस समयमा अाश्रममा अार्इ पुगेको छात्रका लागि गुरुका अतिरिक्त मातापिताको भूमिका पनि गुरुले नै वहन गर्नुपर्दथ्यो । अाश्रममा गुरुले सर्वाङ्गीण शिक्षा दिइसकेपछि ऊ पुनः अाफ्नो घर फर्कंदा अाश्रमबाट विदा लिनुपूर्व क्षमताले भ्याएसम्म गुरुदक्षिणा दिएर फर्कन्थ्यो र जिन्दगीलार्इ नयाँ ढंगले सुसञ्चालन गर्ने गर्दथ्यो । त्यसै परम्परालार्इ जीवन्त तुल्याउँदै अाज अाश्रममा गर्इ शिक्षाग्रहण गर्ने परिपाटी नभए पनि प्रत्येक वर्ष गुरुपूर्णिमाका दिन गुरुको ऋणबाट ऊऋण हुन हामी हाम्रा गुरुलार्इ श्रद्धाभाव प्रकट गर्दछाैं र सालिन्दा अाशीर्वाद ग्रहण गर्न गुरुकहाँ गएर वा फोनसम्पर्क गरी वन्दना र सम्झना टक्र्याउँदछाैं अनि सकेको उपहार प्रदान गर्ने गर्दछाैं । यही हो हाम्रो संस्कार र सभ्यताले सिकाएको गुरुशिष्य परम्परा ।

गुरु गीतामा गुरुहरूको वर्गीकरण गरिएको छ । गुरुगीता सनातन धर्मको एउटा महत्त्वपूर्ण ग्रन्थ हो । यस ग्रन्थका रचयिता पनि भगवान् वेदव्यास नै हुन् । वास्तवमा यो स्कन्दपुराणको एउटा खण्ड हो । यसमा जम्मा ३५२ श्लोक रहेका छन् । उक्त ग्रन्थमा बताइए बमोजिम ‘सूचक गुरु’, ‘वाचक गुरु’, बोधक गुरु’, ‘निषिद्ध गुरु’, ‘विहित गुरु’, ‘कारणाख्य गुरु’, र ‘परम गुरु’ भनी गुरुको कोटिको गणना गरिएको छ । गुरुगीतामा भगवान् अाशुतोष शिवजी र जगदम्बा पार्वतीको संवाद छ । यसमा सुरुमा पार्वतीले भगवान् शङ्करसँग गुरु र उनको महिमा व्याख्या गर्ने अनुरोध गरेकी छन् । यसमा भगवान् भोलेनाथले गुरु के हो, गुरु को हो, गुरुको अाराधना र पूजा गर्ने पद्धति र गुरुगीताको अध्ययनबाट हुने लाभ अादिका बारेमा चर्चा गर्नुभएको छ । यसमा सद्गुरु भनेको के हो, उनको केकस्तो गरिमा र महिमा छ भन्ने विषयमा पनि पूर्ण विवरण छ । त्यसबाहेक शिष्यको योग्यता, उसको मर्यादा, व्यवहार, अनुशासन आदिको वर्णन पनि उक्त ग्रन्थमा उल्लेख गरिएको छ । जुन गुरुको शरणमा जाँदा शिष्यले पूर्णता प्राप्त गर्दछ, ऊ स्वयं ब्रह्मरूपमा परिणत हुन्छ, उसका समस्त धर्म-अधर्म, पाप-पुण्य आदि समाप्त हुन पुग्दछन् र केवल चैतन्यमात्र बाँकी रहन्छ र ऊ गुणातीत र रूपातीत हुन जान्छ, जुन उसको अन्तिम गति हो, यो उसको गन्तव्य हो, जहाँ पुग्नुपर्ने हो, त्यहाँ ऊ पुग्दछ, जुन उसको अन्तिम लक्ष्य हो, त्यसलार्इ उसले प्राप्त गर्ने सामर्थ्य प्राप्त गर्दछ, तिनै गुरु नै वास्तवमा सद्गुरु हुन् भनी यस ग्रन्थमा उल्लेख गरिएको छ । 

तैत्तरियोपनिषदमा आचार्य (गुरु), आमा, बाबु र पाहुनालाई देवतासरह नै मान्ने निर्देशन दिँदै उल्लेख गरिएको छ :- 

मातृदेवो भव ॥ पितृदेवो भव ॥ आचार्यदेवो भव ॥ अतिथिदेवो भव ॥

सनातन हिन्दुधर्मका धर्मग्रन्थले बारम्बार आमा, बाबु, पाहुना र गुरुलाई मन, वचन र कर्मले आदर, सम्मान गर्ने शिक्षा दिएको छ । अविद्यालाई नाश गरेर ज्ञान दिने पुरुष, माता, पिता, दाजु, राष्ट्रप्रमुख, मामा, ससुरा, मावली, बाजे, जिजुबुबा र ब्राह्मणको ज्ञान राख्ने ज्ञाता सबैलाई गुरुको दर्जामा राख्ने निर्देशन दिइएको छ । पुरश्चार्यार्णव तान्त्रिक ग्रन्थमा थरीथरीका गुरुको उल्लेख गरिएको छ :- गुरु, परमगुरु, परात्पर गुरु र परमेष्ठी गुरु । शिक्षा, मन्त्र प्रदान गर्ने गुरु, गुरुका बाबु परमगुरु, इष्टदेवता परात्परगुरु र देवाधिदेव महादेव परमेष्ठी गुरु भनेर तान्त्रिक ग्रन्थमा वर्णन गरेको पाइन्छ । सातवटा बारमध्ये वृहस्पतिबारलाई गुरुबार नामकरण गरिएबाटै गुरुको महत्त्व बुझ्न सकिन्छ । गुरुको मार्गनिर्देशन अनुसार चलेमा बाटो पत्ता लगाउन र गन्तव्यमा पुग्न सजिलो हुन्छ । विद्या, ज्ञान प्राप्तिका लागि लालसा र समर्पणको आवश्यकता हुन्छ । त्यो हिजो जत्तिको साँचो थियो, आज पनि त्यत्तिकै छ ।

सन्त कबीरले भन्नु भएको छ :-

गुरु गोबिन्द दोउ खडे काके लागूँ पाँय।  बलिहारी गुरु आपने गोबिन्द दियो बताय।।

यसको तात्पर्य हो - गुरु र भगवान् (ईश्वर) दुबैले एकै पटक दर्शन दिएमा भावकलार्इ दोधार हुन सक्छ, कसलार्इ पहिले अभिवादन गर्ने भनेर । त्यस्तो अवस्थामा सुरुमा गुरुदेवको नै वन्दना गर्नु उचित हुन्छ, किनभने र्इश्वरलार्इ र्इश्वर हो भनेर चिनाउने श्रेय त गुरुले प्राप्त गर्नु भएको छ । गुरु नभए हामीले र्इश्वरको पहिचान नै गर्न सकदैन थियाैं नि । वास्तवमा गुरुको मार्ग निर्देशन नपाउने हो भने हामीले र्इश्वरको प्राप्ति नै कसरी गर्न सक्छाैं र?

सन्त कबीरको अर्को एउटा प्रचलित श्लोक छ :- 

कबीरा ते नर अंध है गुरु को कहते और हरि रूठे गुरु ठौर है गुरु रूठे नही ठौर।।

अर्थात् त्यो व्यक्ति अन्धो हो, जसले गुरुलार्इ र उहाँको व्यक्तित्वलार्इ चिनेको छैन । यदि र्इश्वर रिसाउनु भयो भने त्यस प्रकोपबाट जोगाउने उपाय गुरुले सिकार्इ दिनुहुन्छ र हामीलार्इ उद्धार गरी जोगाउनु हुन्छ, तर गुरु स्वयं हामीबाट टाढिनु भयो भने हामीलार्इ कसले जोगाउने? अतः अन्धकारमा बसेर सही मार्ग पहिल्याउन नसकेको अवस्थामा गुरुले उज्यालो देखाएर बाटो ठम्याउन मदत गर्छन्, त्यसैले गुरु शब्द नै सारै सम्मानजनक छ । शास्त्रमा गुरुलाई नै ब्रह्मा, विष्णु, महेश्वर र परब्रह्म मानिएको छ ।

अाज गुरु पूर्णिमाको दिन, यस दिन के के गर्ने त?

१. जजसका गुरु जीवित हुनुहुन्छ, तिनले सम्भव भएसम्म गुरुको भाैतिक शरीरको दर्शन गर्नु पर्दछ । जजसका गुरु हुनुहुन्न तिनले पनि गुरुको गुणा र कीर्तिको स्मरण गर्नुपर्दछ ।

२. सनातन हिन्दु धर्मले श्री आदि शङ्कराचार्यलार्इ जगद्गुरु मानेको छ, त्यसैले उनको पूजा र उपासना गर्नु पर्दछ । तर कुनै सम्प्रदायमा अाबद्ध हुनुहुन्छ भने ती भिन्नभिन्न सम्प्रदायका अनुयायीले अाअाफ्ना अाचार्य र प्रथम गुरुको वन्दना गर्नु मुनासिब हुन्छ ।

३. गुरुका पनि गुरु गुरु गोरखनाथ प्राचीन नेपालका जगद्गुरु हुनुहुन्छ, त्यसैले गुरु गोरखनाथको स्मरणादि वन्दना गर्ने दिन पनि अाज नै हो । त्यस्तै कीटपतङ्गादि विविध जीवलार्इ गुरु मान्ने गुरु दत्तात्रेयले शिक्षा अाफ्नो दृढ धारणाका बलमा जेसँग जति बेला पनि लिन सकिन्छ भन्ने प्रेरणा प्रदान गर्नु भएको छ । त्यसैले गुरु दत्तात्रेयको पूजा, अर्चना र वन्दना पनि अाज नै गर्ने गरिन्छ ।

४. भगवान् वेदव्यासको जन्मदिन पनि अाज नै हो, त्यसैले भगवान् वेदव्यासको पूजा, अाराधना र वन्दना गर्ने दिन पनि अाज नै हो ।

गुरु पूर्णिमाका दिन सम्पादन गर्दा शुभता प्राप्त हुने केही उपायहरू :-
– केसरी मिसाएर सात्विक भोजन ग्रहण गर्नु राम्रो मानिन्छ, साथै प्रातःस्नानपछि नाइटो र निधारमा केशरीको टीका लगाउनु पनि शुभ हुन्छ ।

– साधुसन्त, ब्राह्मण एवं पीपलको बोटको पूजाबाट सुखसम्मृद्धि बढ्ने गर्दछ ।

– गुरु पूर्णिमाका स्नान गर्दा शुद्धजलमा कुश र दुबो मिसाएर गर्नुपर्दछ ।

– आफ्नो फूलबारी वा गमलामा पहेंला रङका वनस्पति वा फूलको विरुवा रोप्नु लाभदायक मानिन्छ ।

– गुरु वा मान्यजनको दर्शन गर्दा उहाँको चरणकमलमा पहेंलो रङको फूल चढाउनु राम्रो मानिन्छ ।

– कुनै देवालयमा केराको एक जोडा बोट रोप्नु वा नैवेद्यका रूपमा केरा चढाउनु र ब्राह्मण, साधुसन्त तथा गरीबगुरुवालाई केरा बाँड्नु पनि शुभ लक्षण मानिन्छ ।

– गुरु पूर्णिमाका मुँग (दाल) का सग्ला दाना (६२५ ग्राम) मन्दिरमा दान गर्नु र बाह्र वर्षमुनिकी (रजस्वला नभएकी) कन्याको चरणस्पर्श गरी आशीर्वाद ग्रहण गर्नु पर्दछ ।

– आज कुनै शुभ मुहूर्त विचार गरी चाँदीबाट बनेको कुनै पात्र वा सिक्का घरभित्र वा वरिपरि जमिनमुनि गाडिदिनु राम्रो मानिन्छ ।

– आज मान्यजन, साधुसन्त, गुरु, शिक्षक, बुद्धिजीवी कसैलाई पनि अपमान गर्नु, होच्याउनु, निन्दा गर्नु वा कुरा काट्नु हुँदैन । झुक्किएर त्यस्तो भइहालेमा तपाईंका सन्ततिको बुद्धिभ्रष्ट हुने खतरा हुने भएकाले प्रायश्चित्तका निमित्त भोलि बिहानै स्नानोपरान्त कुनै दान दिन योग्य व्यक्तिलाई पहेंलो कपडा दान गर्नुपर्दछ ।

– तपाईंको शयन कक्षमा रहेको खाट वा पलङको चारै कुनाका खुट्टीमा सुन वा कुनै पहेंलो धातुको काँटी ठोक्नु वा पहेंलो तारले बेर्नु राम्रो हुन्छ । यसो गरेमा मनमा आउने भय, त्रास, दुःस्वप्न आदि प्रकोपबाट जोगिन सकिन्छ ।

सफलताको ढोका

'अवश्यमेव भोक्तव्यं कृतं कर्म शुभाशुभम्' जीवनमा गरिएका कुनै पनि राम्रा वा नराम्रा कामको प्रतिफल अवश्य प्राप्त हुन्छ । त्यस्तै कुनै गन्तव्य वा लक्ष्यमा पुग्न सुरुमा आफैंबाट प्रयास हुनुपर्छ र मिहिनेत गर्नुपर्दछ । मिहिनेत कहिल्यै पनि खेर जाँदैन । हामीले जुन अनुपातमा मिहिनेत गरेका हुन्छौं, त्यसको प्रतिफल ढिलोचाँडो कुनै न कुन रूपमा अवश्य प्राप्त गर्दछौं, यही यथार्थ हो र यही नै सत्य हो ।

फरक केवल यत्ति छ कुनै मानिस मिहिनेत र कर्मको प्रतिफल अवश्य प्राप्त हुन्छ भन्ने विश्वास गरी निरन्तर रूपमा परिश्रम गरिरहन्छन्, अत्तालिंदैनन्, उनीहरूको प्रयास तबसम्म जारी रहन्छ, जबसम्म लक्ष्य प्राप्त हुँदैन । अर्काथरी मानिस त्यस्ता हुन्छन्, जो काम थाल्ने बित्तिकै वा थोरै मिहिनेत गर्नासाथ फल प्राप्त भैहाल्नु पर्छ भन्ने सोच राख्छन्, अनि अलिकति थप प्रयासको खाँचो पर्यो वा केही समय प्रतीक्षा गर्नु पर्ने भयो भने थालेको प्रयास र कामलाई चटक्क छाडिदिन्छन् । तुरुन्त हार मानिहाल्छन् ।

वास्तवमा सफलता र असफलताका बीचमा देखिने भिन्नता वा फरक यत्ति मात्र हो । यसैलाई विश्वास र अविश्वासको खेल मान्न सकिन्छ । सारांशमा भन्ने हो भने यसरी बुझ्दा हुन्छ — जसमा लक्ष्यप्रति सजगता, निरन्तरता, विश्वास र आत्मबल छ, त्यसले सधैं सफलता हासिल गर्दछ, जसमा यी कुराको अभाव छ, ऊ असफल र निर्बल बन्न पुग्छ ।

विश्वासले नै ढुंगोलाई भगवान् बनाउन सक्छ र अविश्वासले मानिसलाई कठोर, निर्दयी र क्रूर बनाउन सक्छ । महान् वैज्ञानिक थमस अल्वा एडिसन (Thomas Alva Edison) असाध्यै मिहिनेती एवं जुझारू प्रवृतिका व्यक्ति थिए । बाल्यकालमा उनलाई मन्दबुद्धि भन्ठानेर विद्यालयबाट रेस्टिगेट गरिएको थियो । तर तिनै एडिसनले महत्त्वपूर्ण आधुनिक उपकरणहरूको आविष्कार गरे, तिनै आविष्कारमध्ये एउटा हो — बिजुलीको बल्ब । उनले बल्बको आविष्कार गर्नु अघि हजारौं पल्ट परीक्षण गरेका थिए, जुन निरर्थक प्रयास हुन पुगेका थिए । तर पनि लक्ष्यप्रति इमानदार र चनाखो भएका कारण उनले सफलता प्राप्त गरी छाडे । अनेकौं असफल प्रयासबाट पनि बल्ब तैयार गर्न नसकेका बेला उनलाई एकजना मानिसले प्रश्न गरेका थिए — 'तपाईंले करिब एक हजार पटक प्रयोग गर्नुभयो, तर तपाईंको समस्त प्रयास विफल भए । यसरी पटकपटक असफल हुँदा तपाईंलाई दुःख लाग्दैन ?'

एडिसनले तुरुन्त जवाफ दिए – 'म असफल भएको ठान्दिंन, मैले गरको परिश्रम खेर गएको छैन, मैले गरेका एक हजार वटा प्रयोग विफल भएकोमा मैले के सिकेको छु भने बल्ब निर्माणका लागि ती एकहजार वटा प्रयोग उपयोगी छैनन्, ती प्रयोगबाट बल्ब तैयार हुँदैन, बल्ब निर्माण गर्न तीभन्दा फरक ढंगको अर्को प्रयोगको खाँचो छ । मेरा पुराना एक हजार वटा प्रयोगबाट प्रेरणा पाएको छु, त्यसैले म बल्ब बनाउने अर्को नयाँ प्रयोग गर्नेछु ।'

एडिसनको सट्टामा कुनै सामान्य मान्छे भए पक्का पनि त्यत्ति विधि प्रयास गर्दैनथ्यो होला, सुरुमैं निराश भएर लक्ष्यबाट हटी सक्थ्यो । तर एडिसनले आफ्नो प्रयास जारी राखे, हार मानेनन् र अन्त्यमा उनको प्रयास सफल भइछाड्यो । उनले बल्बको आविष्कार गरी छाडे, उनको आविष्कारले अन्ततः सारा संसारलाई उज्यालो प्रकाश दिनसक्यो । यो एडिसनको विश्वास नै थियो, जसले आशाको किरणलाई निभ्न दिएन र विश्वले प्रकाशको सुनौलो आलोक प्राप्त गर्नसक्यो ।

सफलता को बाटो त्यतिखेर खुल्दछ, जब हामी त्यसको नजिकै पुग्दछौं । मिहिनेत कहिल्यै पनि निरर्थक र फलरहित हुँदैन । यो विश्वासले नै हामीलाई निरन्तर प्रयास गर्न र अघि बढ्न प्रेरणा प्रदान गर्दछ, अनि हामी जतिजति अघि बढ्दै जान्छौं, त्यतित्यति हाम्रो लक्ष्य र गन्तव्य नजिक हुँदै जान्छ र सफलताको दैलो उघ्रँदै जान्छ । जुन व्यक्तिले विश्वास गर्दैन, त्यो व्यक्ति कुनै पनि काममा धेरै बेर टिक्न सक्दैन । उसका समस्त प्रयास क्षणिक हुन्छन्, फलतः उसका प्रत्येक ढोका बन्द झैं हुन्छन् । सारांशमा आफ्नो लक्ष्य र गन्तव्यमा तबमात्र पुग्न सक्छौं, जब हामी त्यसको नजिकमा पुग्न सक्दछौं, नजिकै पुगेपछिमात्र सफलताको ढोका खुल्दछ ।

प्रारब्ध, भाग्य र भविष्य : आफ्नै पाखुरी

एक पटकको कुरा हो । दुईवटा छिमेकी देशका बीचमा सम्बन्ध चिसिएको थियो । दुबै एकअर्कामाथि आक्रमणको योजना बनाउँदै थिए । ती दुबै देशका राजा एउटै सन्तका भक्त थिए । उनीहरू आआफ्नो विजयका निमित्त सन्तको आशीर्वाद लिन बेग्लाबेग्लै समयमा सन्तको आश्रममा पुगे । पहिलो शासकलाई गुरु महाराजले आशीर्वाद दिंदै भने – तिम्रो विजय सुनिश्चित छ । अर्को शासकलाई तिनै सन्तले भने – तिम्रो विजय शङ्कास्पद देखिन्छ ।

सन्तकहाँ पछि पुगेको दोस्रो राजा सन्तले दिएको आशीर्वादको मनन गर्दै निराश नभई, युद्धमा शत्रुपक्षको सामना कसरी गर्ने भन्ने योजना तुन्दै आफ्नो राज्यमा फर्किएर आयो । उसले हार मानेन, दरबारमा फर्किने बितिक्कै सेनापतिलाई बोलायो र आदेश दियो – मैले गुरुजीको आशीर्वाद लिएर आएको छु, हामीले जोडतोडका साथ तैयारी गर्नुपर्छ । सबै सिपाहीहरूले राष्ट्रका निमित्त प्राण नै आहुति दिनु परे पनि पछि हट्नु हुँदैन ।

उता सुरुमा सन्त भेट्न गएको शासकमा उल्लास र आनन्द थियो । गुरु महाराजले विजय सुनिश्चित छ भन्ने आशीर्वाद दिनु भएकाले उसले चिन्तित हुनु पर्ने कुनै परिस्थिति नै थिएन । विजय निश्चित भएकाले उसको सम्पूर्ण समय आमोद–प्रमोदमा बित्न थाल्यो । युद्धको पूर्वसन्ध्यासम्म पनि उसले आफ्नो सेनापतिलाई भेट्न आवश्यक ठानेन । उसका सैनिकहरू पनि मोजमस्तीमा मग्न थिए । जुन शासकले विजयश्रीको आशीर्वाद पाएको थियो, उसलाई युद्धप्रति कुनै वास्ता नै थिएन, उसका सिपाहीहरूले युद्धको अभ्याससम्म पनि गरेनन् । तर जसको विजयका बारेमा सन्तले शङ्का व्यक्त गरेका थिए, उसले र उसका सिपाहीहरूले रातदिन मिहिनेत गरी युद्धको अभ्यास गरे । उनीहरू युद्धका ससाना एकाइलाई पनि राम्ररी बुझ्नका लागि मिहिनेत गर्दथे । परिणामतः तिनले युद्धकलाका सबै पक्षमा आफूलाई योग्य र दक्ष तुल्याए ।

निर्धारित समयमा युद्ध प्रारम्भ भयो । पछिबाट सन्तको आश्रममा पुग्ने राजाका सिपाहीहरूले युद्धमा आफूले गरेको अभ्यास र युद्धकलालाई प्रयोग गरे अनि युद्ध सुरु भएको केही समय बित्न नपाउँदै शत्रुपक्षका सेनालाई परास्त तुल्याइदिए । सुरुमा सन्तलाई भेटेर विजयप्रति ढुक्क भएको शासक छक्क पर्यो, रिसले तिलमिलायो अनि हारको झ्वाँकमा तुरुन्त गुरु महाराज कहाँ पुग्यो र झर्कोफर्को गर्दै भन्यो – गुरुदेव, अब तपाईंको वाणीमा कुनै शक्ति बाँकी रहेन, तपाईंको भविष्यवाणी पनि झूठ्ठा हुने रहेछ । पराजित राजाका कुरा सुनेर सन्त मुसुक्क हाँसे र शान्त मुद्रामा भन्न थाले – बाबु, तिमीले रिसाउनु र अत्तालिनु निरर्थक छ, मैले भविष्यवाणी गर्दा तिम्रो र उसको सेनाको तात्कालिक आकलन गरेर बोलेको थिएँ । तिम्रो विजय र उसको हार निश्चित थियो । तर विजयको त्यो अवस्थालाई कायम राख्न मिहिनेत, परिश्रम र पुरुषार्थको पनि आवश्यकता हुन्थ्यो, तिमी र तिम्रा सिपाहीमा त्यसको अभाव देखियो । अतः भाग्यले पनि सदैव कर्मशील र पुरुषार्थी मनुष्यलाई मात्र साथ दिन्छ । मैले तिम्रो शत्रुलाई तेरो विजय शङ्कास्पद छ भनेको थिएँ, त्यस्तो सुनेर पनि उसले अभ्यास र परिश्रमलाई निरन्तरता दियो, त्यसैले उसले यो युद्धलाई सजिलै जित्यो, यद्यपि उसकै पराजय निश्चित थियो । सन्तको उत्तर सुनेर पराजित राजा लज्जित भयो र उनीसँग क्षमा माग्दै फर्कियो । ऊ अब हुने अर्को युद्धमा विजय प्राप्त गर्न केकस्ता कमी कमजोरीलाई सुधार्नु पर्ने रहेछ भन्ने सोच्दै दरबारमा आइपुग्यो ।

त्यसैले तपार्इंको भाग्य र भविष्य तपार्इंकाे मुट्ठीमा छ ।

असारको पन्ध्र : दहीचिउरा खाने दिन

असारको पन्ध्र । किसानहरुको महत्त्वपूर्ण पर्व । नेपाली समाजमा प्रत्येक वर्षको असार महिनाको पन्ध्र गतेका दिन दही–चिउरा खाई मनाउने प्रचलन छ । वर्ष दिनभरि खान पुग्ने अन्नको जोहो गर्नका निमित्त असार महिनाभरि कडा मिहिनेत र परिश्रमका साथ खेतीपातीको काममा खट्ने, जुट्ने र सोही महिनाको बीचमा पर्ने १५ गतेका दिन रोपाइँ गरी दहीचिउरा खाने चलन नेपाली परिवेशमा धेरै पहिलेदेखि चलिआएको हो । नेपाली समाजमा ‘असारको पन्ध्र दहीचिउरा खानू, साउनको पन्ध्र खीर’ भन्ने लोकोक्ति नै प्रचलित छ । पारम्परिक समाजमा खेतीपातीमा सक्रिय भई परिश्रम गर्नु पर्ने असार/साउनको दिनलाई ‘मानु खाई मुरी उब्जाउने समय’ हो भन्ने गरिन्छ ।

धानलाई भिजाएर वा उसिनेर सुकाई, त्यसपछि ओखल वा मिलमा कुटेर तयार गरिएको खाद्यपदार्थ विशेषलाई चिउरा भन्ने गरिन्छ । आम नेपालीको खानारखाजा आदिमा चिउराको ठूलो महत्त्व छ । सजिलै सँग जताततै उपलब्ध हुने, भण्डारण गर्न सकिने तथा ‘जुठो’मा समेत नगनिने भएकाले नेपालको खानपिनमा यो एकदमै प्रचलित परिकार हो । यो विना सितन पनि खान सकिन्छ, त्यसबाहेक आम जिब्रोमा ‘दहीचिउरा’, ‘मासुचिउरा’ आदि यससँग जोडिएको खाद्यपरिकार बन्न पुगेको देखिन्छ । चामललाई पकाउनु पर्ने तर चिउरा पकाउनु नपर्ने अनि नेपालीको प्रमुख खान्की भातको सट्टामा जतिबेला पनि प्रयोग गर्न सकिने खाद्यविशेष हो, यो । दही र चिउरा जहिले जतिबेला जुन रूपमा खाए पनि हुन्छ, तर दहीचिउरा खाने नेपाली समाजमा प्रचलित विशेष दिन असारको पन्ध्र गते हो । असारमा खेतीपातीको चटारोमा घरैमा बसी मिठोमसिनो र विभिन्न परिकार जुटाई खान पाउने समय हुँदैन । त्यसैले हतारहतार काममा जानका लागि असार/साउनमा दहीचिउरा खाने गरेकाले उतिबेला यो चलन सुरु भएको हुनसक्छ । तर हिजोआज यस दिन रोपाइँ गरी वा रोपाइँको हिलोमा लडीबडी गरी दही–चिउरा खानाले गति परिने भन्ने आहान र जनविश्वाससमेत चलिआएको देखिन्छ । त्यसैले असारको पन्ध्र गतेका दिन आफ्नो खेतीपाती नभएकाहरू पनि अर्काको खेतमा गएर वा आफ्नै करेसाबारीमा रोपाइँ गरेर हिलो छ्यापाछ्याप गरी रमाइलो गर्ने गर्दछन्  ।

खेतीपातीमा आश्रित जनजीवन भएकाले यस समयमा किसान अत्यन्त व्यस्त हुने गर्दछन् । यस समयमा खेतमा पानीको स्रोत फेला नपरेमा, खेत सुकेमा वा कुनै तरिकाले पानीको अभाव भएमा तिनीहरूले वर्षभरि भोकै बस्नु पर्ने परिस्थिति सिर्जना हुने गर्दछ । त्यसैले होला, यदि असारको कामको धमाधममा कसैको घरमा कोही मरि हाल्यो भने पनि ‘लासलाई घुमले छोपेर काममा जानुपर्छ’ भन्ने किम्वदन्ती नेपाली समाजमा चलेको देखिन्छ । त्यस्तै बोलीचालीको भाषामा आफ्नो व्यस्तता दर्शाउन ‘मलाई अहिले असारको पन्ध छ’ भन्ने गरिन्छ, यी उक्ति र आहानबाट पनि असार महिनामा एउटा किसानको दिनचर्या कतिसम्म व्यस्त हुँदो रहेछ र असारको महत्त्व रहेछ भन्ने कुरा छर्लङ्ग हुन्छ । रोपाइँ गर्दा आफ्ना दुःख, पीर तथा जीवनका अतीत घटनालाई गीतका रूपमा सँगेलेर यस दिन ‘असारे गीत’ पनि गाउने गरिन्छ । यसै अवसरमा केही समुदायमा असारे गीतका साथै जुहारी खेल्ने चलन पनि छ ।

हरियो डाँडा माथि हलो जोत्ने साथी

हो हो माले हो हो ।।। हो हो तारे हो ।

जनकवि–केशरी धर्मराज थापाको यो असारे लोकभाका होस् वा ‘आषाढस्य प्रथम दिवसे’ भन्दै आफ्नो काव्यरचना गर्न थाल्ने संस्कृतका महाकवि कालिदासको प्रसिद्ध खण्डकाव्य ‘मेघदूत’ होस् वा लेखनाथ पौड्यालको ‘वर्षाविचार’भित्र कुँदिएका मिठा श्लोक किन नहुन्, सबैमा आषाढ महिना र वर्षा ऋतुको राम्रो वर्णन भएको छ । असारसाउनका प्रणयप्रसङ्ग ओकल्ने कविताकाव्य, लोकभाका वा गीतसङ्गीत जे हुन्, तिनमा कसको मन रमाउँदैन होला । समयचक्र र प्रकृतिको प्रवृत्तिलाई अनुसरण गरी पूर्वीय सभ्यतामा पूर्ण वर्षलाई जम्मा छवटा ऋतुचक्र बनाई समय विभाजन गरिएको पाइन्छ । नयाँ पालुवा पलाउने र जताजतै फूल र मुजुरा टुसाउने वसन्त ऋतु, रुखबोटमा फल प्रदान गर्ने गृष्म ऋतु र त्यसपछि आगमन हुने वर्षाऋतु अर्थात् असार र साउन महिनाको प्राकृतिक छटालाई पूर्वीय काव्यशास्त्रका ऋग्वैदिक मनीषिदेखि कालिदास, माघ, वाणभट्ट हुँदै नेपाली साहित्यका लेखनाथ, देवकोटाप्रभृतिका धेरै कवि, कलाकार र साहित्यकारले चर्चा गरेको पाइन्छ ।

पूर्वीय सभ्यतामा आधारित जनजीवनको मुख्य आधार कृषि हो र यस पेसाका धारक किसानका लागि वर्षा ऋतुभित्र पर्ने असार र साउन महिना पवित्र पर्व समान हुन्छन्  । बीजको एक मानाले लाखौं मुरी अनाज उब्जाउने परिश्रमी किसानको महिमालाई शब्दमा व्यक्त गर्न सकिंदैन । मानव सभ्यताको आदिमकालमा मानव प्राणलाई धान्न सहज र सरल खाद्यपदार्थ अन्न हो भन्ने कुराको अन्वेषण गर्न आदिमानवले लामो समयसम्म माथापिच्ची गर्नु परेको थियो होला । यसरी लामो अन्वेषणपछि अन्न उत्पादन, खपत र वचतको भूमिका निर्वाह गर्ने किसानले नै समस्त मानव समुदायको प्राणत्राण गरी संसारलाई अहिलेको आधुनिक युगमा प्रवेश गराएका हुन् भन्दा अत्युक्ति नहोला । त्यसैले अहिलेका महान् उपलब्धिका स्रष्टा र सर्जक ती आदिम युगका कृषक हुन्, ती कृषि–वैज्ञांनिकहरू नै अहिलेको सभ्यताका मूल स्रष्टा हुन् । मानव सभ्यताको उद्विकासको क्रममा गुफा संस्कृति (जङ्गली जीवन) पछि कृषि युगमा प्रवेश गरेसँगै सभ्यताको विकास द्रुत गतिमा अघि बढेको पाइन्छ । नाइल नदीको किनारामा फस्टाएको मिश्र सभ्यता, गङ्गा र सिन्धु नदीको किनारामा पल्लवित सिन्धु र हडप्पा सभ्यता, चीनको ह्वाङ्गहो नदी किनारामा फैलिएको चिनियाँ सभ्यता, युफ्रेटस र टिग्रिस नदीमा विकसित मेसोपोटामिया सभ्यता आदि अति प्राचीन र विशाल सभ्यताको जगमा नियाल्ने हो भने एउटा किसानको भूमिका नै महत्त्वपूर्ण देखिन आउँछ ।

नेपाल कृषिप्रधान देश हो । नेपालमा खानपान, रहनसहन, आजीविकाको माध्यम र चाडपर्वको आधार पनि कृषिजीवनमा आश्रित पाइन्छ । त्यसैले मूलतः असारको पन्ध्रमा किसानलाई जति अरुलाई नबित्दो हो, तर पनि आम नेपालीले यस दिन असारको पन्ध्र भव्य रूपमा मनाउने गर्दछन् । उहिले राज्यकोष र दरबारको मुख्य आम्दानीको स्रोत कृषिक्षेत्रमा पूर्ण रूपमा निर्भर भएको हुनसक्छ, त्यसैले असारको पन्ध्र गतेका दिन ‘राजाले पनि हिलो खेल्नुपर्छ’ भन्ने मान्यता थियो । अहिले पनि बुढाबुढी असारको पन्ध्र गते राजाले पनि रोपाइँ गर्ने दिन भन्ने गर्दछन् । देशका राजामात्र नभएर अलि पहिलेसम्म गाउँघरमा राजाको पगरी गुत्न खोज्ने मुखिया, काजी, मास्टर, पर्धान आदि नामका गाउँटोलका सामन्त र ठालुहरू गाउँभरिका सोझा, सज्जन र गरीबगुरुबा जम्मा पारी आफ्नै खेतखलोमा असार पन्ध्र गतेकै दिन बेठी लगाउने गर्दथे । जे होस्, नेपाल मात्र होइन समग्र भारतीय उपमहाद्वीपको जनजीवन मुख्यतः कृषिजीवनमा नै आधारित छ अनि यहाँका किसानको पहिलो रोजाइ धानबाली हो, अनि धानको रोपाइँका लागि उपयोगी महिना असार नै हो । धानबालीका निमित्त पर्याप्त पानीको आवश्यकता हुन्छ । वर्तमान आधुनिक युग र नवीनतम कृषिऔजारको सहज उपलब्धता हुँदा समेत कतिपय खेतमा सिंचाइको पर्याप्त व्यवस्था हुन् सकेको छैन । आकाशमा आश्रित हुनु परेको छ, झन् प्रारम्भिक कालको समाजमा खेतीका लागि मात्र होइन, खानेपानीलगायत खेतीपातीका लागि पनि आकाश नै मुख्य स्रोत थियो । त्यसैले उहिलेदेखि अहिलेसम्म किसानले मुख्य बाली धान रोप्नका लागि मनसुनी वर्षासम्म पर्खनु पर्ने हुन्छ अनि असारको पहिलो वा दोस्रो हप्तामा हुने मनसुनको पानी छोप्न किसानहरूलाई ठूलो चटारो पर्छ । कडा मिहिनेत र दौडधूपका माझमा बल्लबल्ल धान रोपेर सिध्याइन्छ । साँच्चै बेलैमा धान रोपीमात्र सिध्याउनु भनेको त्यति बेलामात्र होइन, अहिले पनि ठूलै युद्धमा विजय हासिल गरेको भन्ठानेका हुन्छन् , किसानहरूले ।

असार पन्ध्र गते : राष्ट्रिय धान दिवस

दहीचिउरा खाएर मात्र होइन, नेपालमा प्रत्येक वर्ष असार १५ गतेका दिन ‘राष्ट्रिय धान दिवस’ पनि मनाउने गरिएको छ । नेपालमा २०६२ सालदेखि असार १५ लाई धान दिवसका रुपमा मनाउन थालिएको हो । धान नेपालको प्रमुख खाद्यान्न बाली हो । देशको अर्थतन्त्रमा धानले उल्लेखनीय भूमिका निर्वाह गरेको छ । कुल गार्हस्थ्य उत्पादनको ७ प्रतिशत, कृषिमा २० प्रतिशत र कुल खाद्यान्न उत्पादनको ५५ प्रतिशत हिस्सा धानबालीले ओगटेको देखिन्छ । नेपालमा करिब १४ लाख हेक्टर जमिनमा ४७ लाख मेट्रिक टन धान उत्पादन हुने गरेको छ । तराईमा करिब ७० प्रतिशत, पहाडी क्षेत्रमा २६ प्रतिशत र हिमाली क्षेत्रमा ४ प्रतिशत धानबाली लगाइन्छ । 

त्यसैले हाम्रो प्राथमिकतामा पर्ने खाद्य बालीका रूपमा धानलार्इ लिन सकिन्छ, अनि धान रोप्ने मुख्य महिना असार नै हो । असारको पन्ध्र गते ऋतुचक्रको वर्षा ऋतुअन्तर्गत सुरुको असार महिनाको मध्यविन्दुका दिन पर्दछ । अतः यो दिन धानखेती (रोपाइँ) गर्ने धमाधमको समय पनि हो । हाम्रो देशको प्रकृतिमा किसिमकिसिमका अन्नपात र तुलफूल उब्जने भए पनि यहाँको रीति र संस्कारबमोजिम देवीदेवतालार्इ पूजाआजा गर्दा होस् वा आफ्ना पितृका श्राद्धादि कर्ममा पिण्ड पकाउन नै किन नहोस्, भूतप्रेत, डाकिनी, शाकिनी, सिमे, भूमे, नागनगिनी वा कुलका नाममा प्रयोग गरिने तान्त्रिक विधिमा छरिने अक्षताका रूपमा चामलको प्रयोग हुने गर्दछ । त्यसबाहेक प्रयोग गर्ने विधिविधानमा विविधता वा रङाउने रङ्गमा फरक देखिए पनि यस राष्ट्रमा बसोबास गर्ने प्रत्येक जनजातीका व्यक्तिले आफ्ना पारम्परिक शुभ/अशुभ संस्कारको निर्वाह गर्न कुनै न कुनै किसिमले धान वा चामलको प्रयोग गरी छाड्छ । अतः खानका लागि खाद्यान्नका रूपमा मात्र होइन, पूजाआजा र संस्कार निर्वाहका लागि पनि धानको महत्त्व सर्वोपरि रहेको देखिन्छ । यी कारणहरूले गर्दा धान र असारको पन्ध्र दुबै हाम्रो निम्ति महत्त्वपूर्ण भएको हो । समग्रमा भन्ने हो भने यो दिन हाम्रो धर्मकर्म, देवीदेवता, कुलपितृ र आम जनताको मुख्य खाद्यान्न धान उत्पादन गर्ने तथा श्रमको दिव्य पसिनाले सिञ्चन गरी आफूमात्र पालिने नभएर आफ्नो उपजले जोजहाँ जस्तो हैसियतमा भए पनि तिनको प्राणको त्राण गर्ने किसानहरूलाई सम्मान गर्ने राष्ट्रिय दिवस हो ।

किन र कसरी लिने पूर्णिमाको व्रत

चान्द्र महिनाका आधारमा एक महिनामा कृष्णपक्ष र शुक्लपक्ष गरी दुईवटा पक्ष हुन्छन्, तीमध्ये शुक्लपक्षको अन्तिम दिन पूर्णिमा हो । अङ्ग्रेजीमा पूर्णिमालाई Full Moon (पूर्णचन्द्र) भन्ने गरिन्छ ।  सनातन परम्परामा औंसी (अमावस्या) र पूर्णिमा दुबै तिथिलाई महत्त्वपूर्ण दिन मान्ने गरिन्छ । अन्धकारपूर्ण रात्री हुने भएकाले अमावस्या (औंसी) पितृहरूको रात र उज्यालो रात हुने भएकाले पूर्णिमा देवताहरूको रात मान्ने प्रचलन पनि छ । चन्द्रमाका १६ वटै कलाहरू प्रकाशित भएर रातलाई दिनको उज्यालोजस्तै झलमल्ल बनाउने भएकाले पूर्णिमा चन्द्रमाको सबैभन्दा प्रियतम तिथि हो । यस दिन चन्द्रमाले आफ्नो पूर्ण आकार ग्रहण गरेको हुन्छ ।

चन्द्रमालाई वैदिक कालदेखि नै मनको कारक ग्रह मान्ने गरिन्छ । प्रकृतिका हरेक क्रियाकलाप र परिवर्तनको मानवजीवनसँग प्रत्यक्ष सम्बन्ध हुने गर्दछ, त्यसैले पूर्णिमाको रात्रीकालमा जस्तोसुकै कठोर हृदय पनि पुलकित र रोमाञ्चित हुन पुग्दछ । वैदिक परम्परामा पूर्णिमाका दिन पर्व मानेर कुनै न कुनै धार्मिक कृत्य सम्पादन गर्ने शास्त्रीय विधान समेत उल्लेख भएको पाइन्छ । अतः हाम्रो सनातनदेखि चलेको सामाजिक र सांस्कृतिक जनजीवनमा पूर्णिमाको ठूलो महत्त्व छ । पूर्णिमाका दिन सम्पादन गरिने तलका विधिविधान र यज्ञव्रतादिले पनि यस तिथिको महत्ता र वैशिष्ट्य उजागर गरेको देखिन्छ :-

१ - यो दिन माता लक्ष्मीको कृपा र आशीर्वाद प्राप्त गर्ने विशेष दिन हो । यो तिथि लक्ष्मी माताको प्रिय तिथि भएकाले यस दिन उनको आराधना गर्नाले उपासकले यस सांसारिक जीवनमा कुनै किसिमको दुःख र दारिद्र्य झेल्नु पर्दैन, उसका जीवनमा कुनै पनि भौतिक सुखसम्पदाको अभाव रहँदैन ।

२ - शास्त्रमा उल्लेखभए अनुसार प्रत्येक पूर्णिमाका दिन बिहान करिब १० बजे (१० घटिका भुक्त भएपछि) पीपलको रुखमा माता लक्ष्मीको निवास हुन्छ । जुन मनुष्यले यस दिन बिहानै उठी नित्यकर्मबाट निवृत्त भई कुनै गुलियो नैवेद्य अर्पण गरी मह वा चिनी मिसाएको गुलियो जलले अर्घ्य दिई धूपबाती गरी माता लक्ष्मीको नामोच्चारका साथमा पूजाआजा गरेर आफ्ना निवासमा सधैं माता लक्ष्मीको बास होस् भनी प्रार्थना गर्दछ, उसले सदैव लक्ष्मीको कृपा प्राप्त गर्दछ भन्ने भनाइ छ ।

३ - प्रत्येक महिनाको पूर्णिमा तिथिका दिन १२५० ग्राम (सवा किलो) नटुक्रिएका सग्ला चामल लिएर कुनै शिवालयमा गई अञ्जुलीमा बोक्न सक्नेजति चामल झिकेर शिवलिङ्गमा चढाउने र बाँकी चामल पुजारी वा ब्राह्मणलाई भेटीका साथमा दान गर्ने विधान छ । यस उपायलाई प्रत्येक पूर्णिमा, हरेक सोमबार वा श्रावण महिनाको प्रत्येक दिन गर्नाले भगवान् शिवको कृपा प्राप्त गर्न सकिन्छ । घरपरिवारमा देखिएका समस्त आर्थिक सङ्कटहरू नष्ट हुन्छन् र कार्यक्षेत्रमा सफलता प्राप्त हुन्छ ।

४ - पूर्णिमाका दिन शिवलिङ्गमा मह, काँचो दूध, बेलपत्र, शमीको पात र फल चढाउनाले भगवान् शिवको कृपापात्र बन्न सकिन्छ । त्यस्तै पूर्णिमाका दिन चनौटोमा घसेर बनाइएको श्रीखण्ड चन्दन र केशरी मिसाएर भगवान् शङ्करलाई चढाउँदा घरबाट कलह र अशान्ति हट्दछ ।

५ - प्रत्येक पूर्णिमाका दिन बिहान घरको मूल दैलोमा आँपको तोरण टाँग्ने र बेसारले ॐकार लेख्ने चलन पनि छ । यसो गरेमा घरभित्र शुभ शकूनहरूको प्रवेश हुन्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ ।

६ - दीर्घकालसम्म दाम्पत्य र प्रेमजीवन सफल होस् भनी पूर्णिमाको व्रत सम्पादन गर्न सकिन्छ । तर पूर्णिमा र अमावस्याका दिन शारीरिक सम्बन्ध (मैथुन) गर्नु हुँदैन ।

७ - प्रत्येक पूर्णिमाका दिन साँझमा चन्द्रमा उदाएपछि साबुदानाको खिर पकाएर, त्यसमा मिस्री मिसाई माता लक्ष्मीलाई भोग लगाउने र त्यसलाई प्रसादका रूपमा घरपरिवारमा र छरछिमेकमा वितरण गर्दा धनागमको मार्ग खुल्ने विश्वास गरिन्छ ।

८ - पूर्णिमाका दिन कुनै प्रकारको तामसी वस्तुको उपभोग गर्नु हुँदैन । यस दिन जुवाजन्य क्रियाकलाप, मादक पदार्थ, रिसराग आदिबाट टाढा रहनु पर्दछ । बृद्धबृद्धा र स्त्रीहरूसँग वादविवाद गर्नु वा अपशब्द बोल्नु हुँदैन ।

पूर्णिमा व्रत विधि (Purnima Vrat Vidhi in Nepali)

पूर्णिमाका दिन कुलदेवताको प्रसन्नताका निमित्त व्रत लिनु पर्दछ, तर धेरजसो चन्द्रमाको प्रसन्नताका निमित्त पूर्णिमाका दिन व्रत लिने चलन पाइन्छ । चन्द्रमालाई बुद्धि, सुगन्ध, आन्तरिक रोग, मानसिक पीडा, महिला, निद्रा, खुसी, तरल पदार्थ, औंलो ज्वरो, आमा, मातृशक्ति, मोती, नुन, मस्तिष्क, छोटो समय (मुहूर्त वा ४८ मिनेटको समयावधि), दही, प्रेम, तपस्या र साधनारत व्यक्ति, रात्रीकालको अनुमान, मीठो र गुलियो भोजन, अनुहारको आभा, राम्रो फलको आशा, माछा र अन्य जलचर प्राणी, नयाँ र रेडिमेड कपडा आदिको प्रतीकका रूपमा लिइन्छ । सोमबार, कर्कट राशि, रोहिणी, हस्ता र श्रवण नक्षत्रको स्वामी चन्द्रमा हो । यस ग्रहलाई सौम्य ग्रहका रूपमा लिइन्छ, त्यसैले चन्द्रमाको प्राकृतिक फलअनुसार व्यक्तिले राज्य र पदाधिकार प्राप्त गर्दछ । चन्द्रमाको समयमा सज्जनहरुको सङ्गत हुन्छ, मन मनोरञ्जनमुखी हुन्छ, भावुकता र प्रेमको उदय हुन्छ, घरायसी खुसी र सुखसयलका लागि प्रयास गरिन्छन्, शत्रुमाथि विजय हुन्छ र मोटर, गाडी वाहनादिको प्रबन्ध हुन्छ । कुण्डलीमा चन्द्रमाको महादशाको समय वा मङ्गला योगिनीको दशावधि छ भने जसले पनि चन्द्रमाको उपासना र आराधना गर्नु राम्रो हुन्छ । त्यस्तै मनोविकार, डिप्रेसन, अस्थिरता जस्ता समस्या भएका व्यक्तिका लागि पूर्णिमाको व्रतबाट विशेष लाभ हुन्छ । घरमा आर्थिक तनाव छ, दाम्पत्य कलह छ वा बालबालिकामा मौसमी रोगव्याधिको प्रकोप छ भने पनि पूर्णिमाको व्रत लिएमा राम्रो हुन्छ । भविष्य पुराणमा पूर्णिमा व्रत लिंदा पालना गर्नु पर्ने विधिका बारेमा उल्लेख गरिएको छ, जुन यस प्रकार छ :-

१) प्रातः ब्रह्ममूहुर्तमा उठेर शौचादिबाट निवृत्त भई नजिकैको कुनै पवित्र नदी, ताल वा पोखरीमा गई स्नान गरी नित्य सन्ध्यावन्दनादि गर्नु पर्दछ । नदी वा पोखरीमा गई स्नान गर्ने अवस्था नभएमा घरकै धारामा गङ्गाजल वा गहुँतमिश्रित शुद्धजलले स्नान गर्नुपर्दछ ।

२) सन्ध्योपासनापछि पुरुष व्रतालुले आफ्ना पितृहरूलाई तर्पण गर्नु उचित हुन्छ ।

३) त्यसपछि पूजाकोठामा प्रवेश गरी इष्टदेवताको पूजाआजा गरी भगवान् भोलेशङ्करको विशेष पूजा गर्नु पर्दछ ।

४) त्यसपछि दिनभरि निराहार वा केवल फलाहारमात्र गरी समय बिताउनु पर्दछ ।

५) बेलुका प्रदोष काल (ठूलो साँझ परेपछि अर्थात् साँझबत्ती बाल्ने वेला) मा घरबाहिर तुलसीको मठमा पूर्व फर्किएर चन्द्रमालाई पाद्यअर्घ्यादि षोडशोपचार पद्धतिले पूजाआजा गर्नुपर्छ । पूजाका लागि दही, सेतो अक्षता, सेतो फूल, सेतो नैवेद्य (बाबर वा बतासा), श्रीखण्ड चन्दन आदि सेता पूजासामाग्री जम्मा गर्नु राम्रो हुन्छ । त्यसपछि मठको फेदमा गोबरको कुण्ड बनाई चन्द्रमालाई दही, दुबो, तिल, शुद्धजल मिसाएर अर्घ्य दिनु पर्दछ । अर्घ्य दिएपछि धेरैवटा प्वाल भएको कुनै वस्तुको सहयोग लिई (उदाहरणका लागि चालनीको प्वालबाट वा बाबर पकाएर बाबरको प्वालबाट) चन्द्रमाको दर्शन गर्नुपर्छ ।

६) त्यसपछि सम्भव भएसम्म एकमाला वा कम्तीमा १० पटक चन्द्रगायत्री मन्त्रको जाप गर्नु पर्दछ ।

७) पूजनोपरान्त चलनअनुसार रातै फूलअक्षताको प्रयोग गरी मान्यजन, चेलीबेटीलाई टीकाटालो गरेर प्रसाद र दक्षिणा वितरण गरी आशीर्वाद ग्रहण गर्नुपर्दछ ।

८) पूजापछि सम्भव भएसम्म तल दानसामाग्रीमा उल्लेख भएका सामाग्री जुटाएर दक्षिणाका साथमा ब्राह्मण वा गरीबगुरुबालाई दान दिएर व्रत समापन गर्नु पर्दछ ।

९) त्यसपछि सात्विक भोजन ग्रहण गर्न सकिन्छ । तर भोजन अवधिभरि मौन रहेर भोजन गर्नु अनिवार्य मानिएको छ ।

चन्द्रमाको आराधना गर्दा सम्झनु पर्ने कुराहरू :- 

१) मुख्यदेवता - त्रिपुरारि भगवान् शङ्कर॥

२) पूजा गर्दा प्रयोग गरिने मन्त्रहरू :-

३) अर्घ्य दिने मन्त्र – क्षीरोदार्णवसम्भूत अत्रिगोत्रसमुद्भव । गृहाणार्घ्यं शशांकेदं रोहिण्या सहितो मम ॥

४) चन्द्रमाको दानसामाग्री – घिउ, सेतो कपडा, सुन, मोती, शङ्ख, दही, चाँदी, श्रीखण्ड, कपूर, चामल, जनै, सेतो चामर, सेतो साँढे॥

५) चन्द्रमालाई प्रसन्न तुल्याउन दैनिक पाठ गर्ने स्तोत्रहरू :-

निर्जला एकादशी

आज तुलसीको दल राख्ने दिन । निर्जला एकादशी । निर्जला एकादशी ज्येष्ठ महिनामा शुक्ल पक्षको एकादशीका दिन पर्दछ । यसको कथाप्रसङ्ग पद्म पुराणमा उल्लेख गरिएको छ ।

धर्मराज युधिष्ठिर र श्रीकृष्णको संवादका बीचमा सुरु भएको यसको महात्म्य वेदव्यासले बखान गर्नुभएको हो । एकपटक युधिष्ठिरले 'हे जनार्दन ! ज्येष्ठ महिनाको शुक्लपक्षमा पर्ने एकादशीको महत्त्वका बारेमा वर्णन गर्नुहोस्' भनी आग्रह गरेपछि श्रीकृष्णले आज्ञा गर्नुभएको थियो :- 'हे राजन् ! यसको वर्णन मैले गर्नुभन्दा पनि अठारवटै पुराणका रचयिता परम धर्मात्मा सत्यवतीपुत्र वेदव्यासले गर्नुहुनेछ, किनभने वहाँ सम्पूर्ण शास्त्रका तत्त्वज्ञ र वेदवेदाङ्गका पारङ्गत विद्वान् हुनुहुन्छ ।

श्रीकृष्णको आशय बुझेपछि वेदव्यासले युधिष्ठिरलाई बताउनु भयो - 'हे राजन् ज्येष्ठ महिनाको शुक्ल पक्षमा पर्ने एकादशीको नाम निर्जला एकादशी हो । यस एकादशीका दिन भोजनादि लगायत पानी खानसमेत निषेध गरिएको छ । सामान्यतया जुनसुकै एकादशीको व्रत परेको दिन कुनै पनि मनुष्यले अहोरात्र व्रत सम्पादन गरेपछि भोलिपल्ट द्वादशीका दिन स्नानादिबाट निवृत्त भएर पहेंलो फूलले भगवान नारायणको विधिपूर्वक पूजा गर्नुपर्छ । अनि नित्यकर्म गरी सर्वप्रथम ब्राह्मणहरूलाई भोजनादि र दानदक्षिणा दिई अन्त्यमा स्वयंले भोजन गरी व्रतको समापन गर्नुपर्दछ । हे राजन् ! जुठो वा सुतक जेपरे पनि एकादशीका दिन स्नानादि गरी मनैले भगवान् विष्णुका दिव्य नामहरूको स्मरण गर्नुपर्दछ र कुनै हालतमा पनि भोजनादि गर्नुहुँदैन । अशक्त वा रोगी छ भने पनि कम्तीमा चामलको प्रयोग हुने कुनै पनि खाद्यपदार्थ ग्रहण गर्नुहुँदैन ।'

प्रत्येक एकादशीमा भोकै बसेर व्रत लिनु पर्ने कुरा सुनेपछि भीमको अनुहार अँध्यारो भयो । भीमलाई धेरै खानेकुरा चाहिन्थ्यो । उनी भोक सहन सक्दैन थिए । व्यासका कुरा बीचमा रोक्दै उनले प्रश्न गरिहाले - 'पितामह, म भोकलाई सहन गर्न सक्दिन, महिनै पिच्छे व्रत लिने हो भने म महिनामा दुईदुई दिन कसरी भोकै बस्न सकुँला ? म यस्तो कुराको कल्पनासम्म पनि गर्न सक्दिन । मलाई थाहा छ, दाजु युधिष्ठिर, माता कुन्ती, द्रौपदी, अर्जुन, नकुल र सहदेव सबैले कुनै पनि एकादशीका दिन कहिल्यै पनि भोजनादि गर्नुहुन्न अनि मसित पनि भोजनादि गर्नुहुँदैन भन्नुहुन्छ । तर भोक सहनै सक्दिन, त्यसैले वहाँहरूका कुराको वास्ता नै नगरी भोजन गरिहाल्छु ।' भीमका कुरा सुनेपछि व्यासले फेरि भन्नुभयो :- ‘भीमसेन ! तिमी नरकमा जान चाहँदैनौं र पापबाट डराउँछौ भने अहिलेसम्म जे गर्यौ गर्यौ, अबउप्रान्त एकादशीका दिन भोजनादि नगर्नु राम्रो हुन्छ । भीमसेनले फेरि भने :- 'हे पितामह ! म तपाईंका कुरालाई सत्य मान्दछु, तर मेरो शरीर यत्ति ठूलो र भद्दा छ, जसलाई जीवित राख्न एकादशीको निराहार व्रत त के त्यसदिन केवल एक छाक मात्र खाएँ भने पनि म सन्तुष्ट हुन सक्दिन । मेरो भुँडीमा वृक नाम गरेको आगोको ज्वाला सधैं प्रज्वलित भइरहन्छ । त्यसै कारणले मैले धेरै खानुपर्छ । मैले एक छाक मात्र खाइँन भने उक्त अग्निको ज्वाला उग्र भएर आउँछ र मैले असह्य पीडा भोग्नु पर्दछ । त्यसैले मैले नखाई हुँदै हुँदैन । तपाईं सबै कुरा जान्ने हुनुहुन्छ । त्यसैले हे महामुने ! मैले वर्षभरिमा केवल एउटा मात्र उपवास गर्ने कुनै उपाय छ भने बताउनु होस, जसबाट स्वर्गप्राप्ति सुलभ होस् तथा जुन व्रतको पालना गर्नाले म पनि कल्याणको भागी बन्न सकौं । बरु म त्यस व्रतको यथोचित रुपले पालना गर्ने प्रयास गर्नेछु ।' भीमका कुरा सुनेपछि व्यासले फेरि बताउन थाल्नुभयो :- 'भीम ! ज्येष्ठ महिनामा सूर्य वृष राशिमा होस् वा मिथुन राशिमा, शुक्लपक्षमा जुन एकादशी हुन्छ, त्यसलाई यत्नपूर्वक निर्जल व्रत गर । केवल कुल्ला वा आचमन गर्नमात्र मुखमा पानी लगाऊ, त्यसबाहेक मुखमा पानी नहाल, तिमीले वर्षभरि लिएका एकादशीको फल एकमुष्ट रूपमा प्राप्त गर्नेछौ ।'

व्यासका मुखबाट यस्ता सान्त्वना भरिएका कुरा सुनेपछि भीमले पुनः प्रश्न गरे - 'हे पितामह, निर्जला एकादशीको त्यस्तो के महत्त्व छ र यस एकादशीको व्रत गर्ने के विशेष नियम छ, कृपा गरेर त्यो कुरा पनि मलाई सिकाइदिनु होस् ।' भीमका जिज्ञासा शान्त बनाउँदै पुनः व्यासले भन्नुभयो - 'बाबु भीम ! यो एकादशी अत्यन्त महिमायुक्त एकादशी हो । यस एकादशीको व्रत गर्ने मनुष्यका छेउमा विकराल आकृति भएका, कालो रंगका दण्ड र पासो लिएका हेर्दा भयङ्कर र विशालकाय देखिने यमराजका दूतहरू आउनै सक्दैनन् । उसलाई अन्त्यकालमा पीताम्बरधारी, सौम्यस्वभाव भएका, हातमा सुदर्शन चक्र धारण गर्ने र मन जत्तिकै शीघ्र वेग भएका वैकुण्ठनाथ भगवान् विष्णुका दूत लिन आउँछन् र दिव्य विमानमा राखेर सीधै वैकुण्ठलोक लिएर जान्छन् । निर्जला एकादशीमा कुनै मनुष्यले झुक्किएर केही पनि खान पाएन भने पनि उसको मृत्युपछि विष्णुका दूतले उसलाई भगवान विष्णुका धाममा लिएर जान्छन् । शङ्ख, चक्र गदा र पद्म धारण गर्नुहुने भक्तवत्सल भगवान् नारायणले उद्घोष गर्नुभएको छ - ‘यदि मानिस सबै किसिमका कुरा छाडेर केवल मलाई सम्झिएर मेरो शरणमा आउँछ र जेठ महिनामा पर्ने यस निर्जला एकादशीको जलसमेत ग्रहण नगरी व्रत गर्दछ भने त्यस व्यक्तिका सबै पापबाट मुक्त तुल्याउने र सीधै मेरो धाममा प्रवेश गराउने जिम्मा म लिन्छु ।' त्यसैले बाबु भीष्म ! अब तिमीले अरु एकादशीको व्रत लिन सक्दैनौ भने पनि कम्तीमा पनि जेठ महिनाको शुक्लपक्षमा पर्ने निर्जला एकादशीको व्रत गर, तिम्रो अभीष्ट पूर्ण हुनेछ । यस एकादशीका दिन बिहानै स्नानादि र नित्यकर्मबाट निवृत्त भई उपवास गर्नु पर्दछ । एकादशीका दिन दन्तधावन गरेर प्रतिज्ञा गर्नुपर्दछ ‘म भगवान केशवको प्रसन्नताका निम्ति आजको एकादशीका दिन निराहार रहेर आचमनबाहेक अन्य जलको सेवन गर्ने छैन।’ यसरी निर्जला एकादशीका दिन अहोरात्र निराहार बसी व्रत गरेर द्वादशीका दिन भगवान् विष्णुको पूजा गर्दै शुद्ध र सुगन्धित जलले युक्त घडा दान गर्नुपर्दछ । गन्ध, धूप, पुष्प र सुन्दर वस्त्रद्वारा विधिपूर्वक पूजन गरी जलयुक्त घडादानको सङ्कल्प गर्दै निम्नाङ्कित मन्त्रको उच्चारण गर्नुपर्दछ :-

देवदेव हृषीकेश संसारार्णवतारक । उदकुम्भप्रदानेन नय मां परमां गतिम्॥

‘संसारसागरबाट तार्ने हे देवदेव हृषीकेश ! यस जलको घडा दान गर्नाले हजुरले मलाई परम गति प्राप्ति गराउनु होस् ।’

व्यास भन्नुहुन्छ, 'हे भीमसेन ! ज्येष्ठमासमा शुक्लपक्षको जुन एकादशी हुन्छ, त्यसको निर्जल व्रत गर्नुपर्दछ । त्यस दिन श्रेष्ठ ब्राह्मणहरूलाई शख्खरसित जलको घडादान गर्नुपर्दछ। यसो गर्नाले मनुष्यले भगवान् विष्णुका समीपमा पुगेर आनन्दको अनुभव गर्दछ । तत्पश्चात् द्वादशीका दिन ब्राह्मणभोजन गराए पछि स्वयं आफूले पनि भोजन गर्नुपर्छ । जसले यसरी पूर्ण रुपले यस पापनाशिनी एकादशीको व्रत गर्छ, ऊ सबै पापबाट मुक्त भई मरणोपरान्त आनन्दमय पद प्राप्त गर्न सफल हुन्छ । व्रतको अवधिभरि भगवान् श्रीहरिको पूजाआजा र नाम सङ्कीर्तन गर्नुपर्दछ ।

'जस्तोसुकै मनुष्य होस्, उसले मेरु पर्वतसमान महान पाप गरेको छ भने पनि त्यो सबै यस एकादशीको व्रतको प्रभावबाट भस्म हुन्छ । जसले यस दिन जलाहार गर्दैन, त्यो महान् पुण्यको भागी हुन्छ । त्यसलाई एकएक प्रहरमा कोटिकोटि स्वर्णमुद्रा दान गरेको फल प्राप्त हुन्छ । मनुष्यले निर्जला एकादशीका दिन स्नान, दान, जप, होम आदि जेजस्तो कर्म गर्दछ, त्यो सम्पूर्ण अक्षय हुन पुग्छ, यो कथन भगवान् श्री कृष्णको हो । निर्जला एकादशीको विधिपूर्वक उत्तम रीतिबाट उपवास गरी मानवले वैष्णवपद प्राप्त गर्दछ । जो मनुष्य एकादशीका दिन अन्न खाने गर्दछ, त्यसले पापयुक्त भोजन गरेको ठहरिन्छ । यस लोकमा त्यो चण्डालसमान हो र मरेपछि पनि ऊ दुर्गतिमा पुग्दछ । बिहान कुल्ला गर्दाबाहेक अरु बेला मुखमा पानी पार्नै हुँदैन । अन्यथा व्रत भङ्ग हुन्छ । एकादशीको सूर्योदयदेखि भोलिपल्ट सूर्योदयसम्म मनुष्यले पानी खानै हुँदैन अनि मात्र यो व्रत पूर्ण हुनपुग्छ । भोलिपल्ट द्वादशीका दिन प्रभातकालमा स्नान गरेर ब्राह्मणहरूलाई विधिपूर्वक जल र सुवर्ण दान गर्नुपर्छ । यसरी सबै कार्य पूरा गरेर जितेन्द्रिय पुरुषले ब्राह्मणका साथमा भोजनादि गर्नुपर्छ । वर्षभरिमा जतिपनि एकादशीहरू हुन्छन, ती सबैको फल एउटा निर्जला एकादशीको पालनाबाट मनुष्यले प्राप्त गर्न सक्छ, यसमा सन्देह गर्ने ठाउँ छैन । जसले ज्येष्ठको शुक्लपक्षको उपवास गरेर दान गर्दछ, त्यसले परमपद प्राप्त गर्दछ । जजसले एकादशीको उपवास गर्दछन्, ती हत्यारा, रक्स्याहा, चोर तथा गुरुद्रोही भए पनि सबै पातकबाट मुक्त हुनपुग्छन् ।'

हे कुन्तीनन्दन ! ‘निर्जला एकादशी’का दिन श्रद्धालु स्त्री तथा पुरुषहरूले जुन विशेष दान र कर्त्तव्य पूरा गर्नुपर्दछ, त्यो पनि सुन, त्यस दिन जलाशायी भगवान् विष्णुको पूजन र जलमयी धेनु (गौ) दान गर्नु पर्दछ । प्रत्यक्ष धेनु वा घृतमयी धेनुको दान गर्नु पनि उचित हुन्छ । पर्याप्त दक्षिणा र किसिम किसिमका मिष्ठान्नद्वारा यत्नपूर्वक ब्राह्मणहरूलाई सन्तुष्ट तुल्याउनु पर्दछ । यसो गर्नाले ब्राह्मण पक्का पनि सन्तुष्ट हुन्छन् र ती सन्तुष्ट भए पछि भगवान श्रीहरिले मोक्ष प्रदान गर्नुहुन्छ । जुन भक्तले शम, दम र दानमा प्रवृत भई श्रीहरिको पूजा र रात्रिको समयमा जागरण गर्दै यस ‘निर्जला एकादशी’को व्रत गरेको छ, उसले आफूसँगै बितेका सय पुस्ताका र आगामी सय पुस्ताका व्यक्तिहरूलाई भगवान् वासुदेवको परम धाममा पुर्याउँछ । निर्जला एकादशीका दिन अन्न, वस्त्र, गौ, जल, शैय्या, सुन्दर आसन, कमण्डलु तथा छाता दान गर्नुपर्दछ । जसले श्रेष्ठ तथा सुपात्र ब्राह्मणलाई जुत्ता दान गर्दछ, ऊ सुनको विमानमा बसेर स्वर्गलोकमा पुग्दछ र प्रतिष्ठित हुन्छ । जसले यस एकादशीको महिमालाई भक्तिपूर्वक सुन्दछ अथवा त्यसको वर्णन गर्दछ, त्यो स्वर्गलोकमा पुग्छ । चतुर्दशीयुक्त अमावस्याका दिन सूर्यग्रहणका समयमा श्राद्ध गरी मनुष्यले जुन फल प्राप्त गर्दछ, त्यही फल यस कथालाई श्रवण गर्नाले प्राप्त हुन्छ ।'

व्यासका मुखारबिन्दबाट यति सुनेर भीमसेनले पनि निर्जला एकादशीको व्रत लिने अठोट गरे । तबदेखि यस लोकमा यस एकादशीको नाम निर्जला एकादशी र यसको भोलिपल्ट पर्ने द्वादशीको नाम ‘पाण्डव द्वादशी’ रहन गयो । त्यसबाहेक यस एकादशीका दिन सनातन धर्मावलम्बीले घरघरमा रहेको तुलसीको मठलाई सरसफाइ गरी पुराना बिरुवाहरू उखेली नयाँ दल राख्ने प्रचलन पनि छ । यसरी दल राखिएको तुलसीलाई यस एकादशीको ठिक एक महिनापछि पर्ने हरिशयनी एकादशीका दिन विधिपूर्वक पूजादि गरी रोप्ने गरिन्छ । 

के हो अपशकुन?

कुनैकुनै लक्षणलाई देख्नासाथ मान्छेको मनमा आनन्दानुभूति र कुनै लक्षणका कारण उद्विग्नताको अनुभूति हुन्छ र संयोगले चिताएको वा आँटेको काममा विघ्न हुन्छ । कुनै कार्य अपूर्ण रहने वा परिस्थिति सिर्जना गर्ने चिज, वस्तु वा दर्शनलाई हामी अपशकुन मान्छौं । अपशकुनका सन्दर्भमा पूर्वीय धर्मशास्त्र, ज्योतिष, सामाजिक र पारम्परिक संस्कारमा भिन्नभिन्न धारणा, मानसिकता र भ्रम प्रचलनमा छन् । यसबाहेक यस विषयमा सिग्मण्ड  फ्रायड जस्ता अनेकानेक पाश्चात्य विद्वान् एवं मनोविदहरूले समेत कलम चलाएका छन् । यस आलेखमा पाठकहरूमा जानकारी प्राप्त होस् भन्ने उद्देश्यले घरव्यवहारमा दिनहुँ प्रयुक्त हुने चिजबिज, जीवजन्तु, पंक्षी आदिसित जोडिएका केही अपशकुनहरूको विवरण प्रस्तुत गरिएको छ ।

कुचो -

नयाँ घरमा गृहप्रवेश गर्दा पुरानो कुचो प्रयोग गर्न निषेध गरिएको छ । त्यस्तै कुचो ठड्याएर वा माथिल्तिर टुप्पो रहने गरी राख्नु हुन्न भन्ने मान्यता छ । त्यस्तै साँझ परेपछि वा रात्रीकालमा घर बढार्न निषेध गरिएको छ । यी कुरा चाहाँदानचाँहादै घटित हुन गएमा आर्थिक पक्षमा नोक्सानी हुने अनुमान गरिन्छ, लक्ष्मीले घर छोडेर जान्छिन् भन्ने मान्यता छ र दरिद्रताले घरमा प्रवेश गर्दछ भन्ने विश्वास गरिन्छ । त्यस्तै नवजात वा भर्खर हिंडडुल गर्न थालेका केटाकेटीले घर बढार्न थाले भने घरमा अनावश्यक परपाहुना आई झन्झट थपिने सम्भावना हुन्छ भन्ने गरिन्छ । अनि परिवारभित्र वा बाहिरको व्यक्ति घरबाट बाहिर गएको कम्तीमा दुई मुहूर्तसम्म घर बढार्नु हुँदैन भन्ने मान्यता पनि छ । यसो गर्दा घरबाहिर गएको व्यक्तिले यात्राका क्रममा अनवश्यक दुःख पाउने र शारीरिक रूपमा जोखिम ब्यहोर्ने सम्भावना हुन्छ । अनि कुचोलाई लत्याउनु हुँदैन, खुट्टाले कुचो जानीनजानी छोइयो भने भगवान् विष्णुको नाम स्मरण गर्नुपर्छ । कुचोमा लक्ष्मीको वास हुन्छ भन्ने मान्यता छ, त्यसैले कुचो लत्याउँदा आर्थिकरूपमा जोखिमको सम्भावना पनि हुन्छ ।

दूध -

अपशकुनको सन्दर्भमा दूधको छुट्टै वैशिष्ट्य छ । दूध पोखिनु राम्रो मानिँदैन । बालबालिकाहरू दुग्धपान गर्नासाथ घरबाट बाहिर पुगे भने बिरामी हुन्छन् भन्ने मान्यता छ । सपनामा समेत दूध देखिनुलाई राम्रो सङ्केत मानिंदैन । तर महिलाले सपनामा दूध वा दुग्धजन्य पदार्थ देखेमा गर्भधारण गर्ने मान्यता पनि छ ।

पशु -

पशुका सन्दर्भमा पनि विविध शकुन र अपशकुनको चर्चा गरिएको पाइन्छ । जस्तै कुकुर यात्राकालको शुभशकुन हो, तर तपाईं हिंड्ने बेलामा कुकुर तर्सियो भने त्यो यात्रा कष्टदायक हुन्छ । त्यस्तै त्यसै समयमा कुकुरले आफ्नो जिउ कन्याएको स्थिति देखा पर्यो भने तपाईंले आँटेको काम अपूर्ण र असफल हुने सङ्केत हो भन्ने मान्यता छ । तपाईंको घरमा पालेको कुकुरले तपाईंको यात्राकालमा भुक्यो भने तपाईं अप्रत्याशित घटनाचक्रमा फँस्ने सम्भावना हुन्छ वा दुर्घटनाको भय हुन्छ । त्यस्तै कुकुरको जिउ फोहोर छ र त्यसले आफ्नो जिउ र कान पटकपटक झट्कार्छ भने तपाईंलाई त्यसले भावी सङ्कटबाट जोगिने सल्लाह दिएको मान्ने प्रचलन छ । हिंड्नेबितिक्कै तपाईंले कुकुरहरूका बिचमा झगडा भएको दृश्य देख्नुभयो भने सोच्नोस्, तपाईं कुनै लडाइँ वा झगडा सहभागी भएर दुःख पाउँदै हुनुहुन्छ । त्यस्तै सन्ध्याकालमा धेरैवटा कुकुर पूर्व फर्केर भुक्दछन् भने त्यस गाउँ वा टोलमा ठूलो विपत्ति आइलाग्छ । अनि कुकुरले तपाईंको घरको भित्ता कोतरेको देख्नुभयो भने मेरो केही चिज हराँउदै छ भन्ने आंकलन गर्दा हुन्छ वा तपाईंको घरमा चोरीडकैती हुने सम्भावना बढ्छ । त्यस्तै कुकुरले विनाकारण भुक्दै आफ्नो मालिकसित अँगालो मार्न खोज्यो भने त्यसले तपाईंलाई बन्धनको सङ्केत गरेको ठहरिन्छ । कुकुरले बल्दै गरेको दाउरा बोकेर हिंडेको देखियो भने त्यसले कुनै प्रियजनको मृत्युको द्योतन गरेको मानिन्छ । कुकुरले शयनकक्षको खाटमाथि चढेको देखिए विविध बाधा र सङ्कटको सङ्केत गर्दछ भनिन्छ । कतै हिंड्नेबेलामा कुकुरले ढुङ्गामाथि वा श्मशानघाटमा पिसाब फेरेको दृश्य देखियो भने यात्रा कष्टप्रद हुन्छ, त्यसैले त्यो यात्रा रद्द गर्नु पर्दछ भन्ने मान्यता छ ।

कुकुर जस्तै यात्राका क्रममा र अन्य विषयमा बिरालोबाट पनि अपशकुनको सङ्केत हुन्छ भन्ने मान्यता छ । बिरालोले दूध खाइदियो भने घरका केटाकेटीको स्वाश्थ्यमा प्रतिकूल प्रभाव पर्छ भन्ने गरिन्छ । बाटो हिँड्दा कालो बिरालोले बाटो काट्यो भने त्यो यात्रा निरर्थक हुन्छ, हुन लागेको वा इच्छएको काममा विघ्न हुन्छ, त्यसैले केही कदम फर्किएर पुनः यात्रा सुचारु गर्नुपर्छ भन्ने मान्यता छ । तपाईं निदाएको वा सुतेको बेला अचानक बिरालो तपाईंको शरीरमाथि फाल हाल्यो भने त्यसलाई पनि अपशकुन माने गरिन्छ, अनि बिरालो जुध्नु, रुनु र हाँच्छ्यु गर्नु पनि अशुभ हो भन्ने गरिन्छ । हाम्रो धार्मिक मान्यतामा गाईलाई शुभताको प्रतीकका रूपमा लिइन्छ तर शकुनशास्त्रले गाईले अभक्ष खाएको अवस्थालाई राम्रो मान्दैन । यदि गाईले आफ्ना बाच्छाबाच्छीलाई स्नेह गर्दैन र बाच्छाबाच्छी देख्दा फाँफाँफुँफु गर्छ भने त्यस घरकी स्त्रीको गर्भमा सङ्कट हुन्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ । यात्रा गर्ने क्रममा घरबाट निस्कना साथ गाई वा गधा कराएको सुनियो भने यात्रा असहज हुन्छ, अनि गाई वा घरपालुवा घोडाले खुट्टा चलाउँदै जमिन खोस्रेको वा डराए झैं गरेको दृश्य देखिँदासमेत यात्रा दुर्घटनाप्रद हुन्छ भन्ने मान्यता छ । त्यस्तै घोडाले दाहिने खुट्टो उचालेको अवस्थामा यात्र गर्नुहुन्न, यात्राका क्रममा आफ्नो देब्रेपट्टिबाट उँट कराउनु अशुभ मानिन्छ । यात्राका क्रममा हात्ती माउते बिना वा अन्य हात्तीबिना एक्लै उभिएको देखिनु, हात्ती कराउनु र हात्तीले माटो खोस्रनु पनि राम्रो मानिंदैन, हात्तीको अवस्थितिकै दिशातर्फको यात्रा त्याग्नु पर्छ भन्ने मान्यता छ । यात्राकै समयमा एकाबिहानै तपाईंको देब्रेतर्फ एकतमाशले नहल्लिई उभिएको हरिण देखियो भने त्यो यात्रा अनिष्टकारक हुन्छ । हरिणले मलमूत्र विसर्जन गरेको, खोकेको, हाँच्छ्यु गरेको अवस्थालाई समेत अशुभ मानिन्छ ।

पन्छी -

आफ्नो देब्रेपट्टी रुपी(मैना) देखिनुलाई यात्राकालको अशुभता मानिन्छ । सुकेको रुख वा नाङ्गो डाँडामा सुँगा कराएको देखियो भने यात्रामा भय हुने सङ्केत मानिन्छ । त्यस्तै यात्रा गर्ने बेलामा आफ्नो सम्मुखमा रुपी(मैना) कराएमा कलह हुने र देब्रेतर्फ कराएमा विपत्ति हुने सङ्केत हो भन्ने गरिन्छ । देब्रेतर्फबाट हाँसको आवाज आउनुलाई पनि यात्राका लागि अशुभ मानिन्छ । बकुल्लो भयभीत भई उडेको देखिँदा समेत यात्रामा विघ्न हुन्छ भन्ने मान्यता छ । यात्राकालमा पन्छीहरूको बथान डराएर उडेको देखिनुलाई पनि राम्रो मानिंदैन । परेवालाई शान्तिको प्रतीक मानिए पनि यात्रा गर्ने बेलामा दाहिनेतिर रहेको परेवालाई राम्रो मानिंदैन । मयुर जुधेको दृश्यबाट यात्रुको मृत्युलाई सङ्केत गरेको मानिन्छ, त्यसैले त्यो यात्रा छोट्याउनु वा बन्द गर्नु बुद्धिमत्ता हुन्छ भन्ने मान्यता छ ।

किराफट्याङ्ग्रा र सर्पादि -

किराफट्याङ्ग्रा र सरिसृप(घिस्रने जीवजन्तु) आदिले पनि शुभ र अशुभ सङ्केत गर्ने मान्यता छ । 'देब्रे छेपारो दाहिने साँप, जहाँजहाँ टेक्यो त्यहाँ फलिफाप' भन्ने भनाई ले छेपारो र सर्पलाई शकुनशास्त्रमा महत्त्व दिइएको प्रमाणित हुन्छ । सर्प यात्राका क्रममा देब्रेतिर सर्प देखिनु र दाहिनेतिर छेपारो देखिनु शुभ हुन्छ, तर विपरीत दिशामा देखिएमा अशुभ मान्ने चलन छ । तराईका घरैपिच्छे सर्प भेटिए पनि सामान्यतया घरभित्र सर्पको उपस्थितिलाई अशुभ नै मानिन्छ र स्वस्तिशान्ति गर्ने विधान बताइएको पाइन्छ ।

विष्टापतन -

कहिलेकाहिँ बाटो हिँड्दै गर्दा वा बसिराखेको ठाउँमा व्यक्तिको शरीरमाथि चराचुरुङ्गीको विष्टा खस्दछ । यो अवस्थालाई ठूलो अपशकुन मान्ने चलन छ । यसले मानिसको स्वास्थ्यमा प्रतिकूल असर पुर्याउने र सामाजिक हैसियतमा चोट पुग्नसक्ने विषयको सङ्केत प्रदान गर्दछ । खासगरी गिद्ध, चिल, काग, चमेरो आदिले विष्ट्याउँदा मानिसको शरीरमा पर्यो भने त्यस्तो घटना घटेको ६ महिनासम्मको अवधिमा कुनै पनि रोगव्याधि वा दुर्घटनाका कारण व्यक्तिको मृत्यु हुनसक्ने कुरा विभिन्न शास्त्रमा उल्लेख गरिएको बताउँदछन्, जानकार र ज्योतिषीहरूले व्यक्तिको शरीरमा माउसुली खस्यो भने पनि शुभाशुभ दुबै किसिमका फलहरू प्राप्त हुने बताइन्छ । त्यस्तै लोथर्केले शरीरमा छोयो भने पनि शुभाशुभ विचार गर्ने चलन छ । सामान्यतया पुरुषको दाँया अङ्गमा तथा स्त्रीको बामाङ्गमा माउसुली झर्दा शुभ हुने र यसविपरीत हुँदा अशुभ हुने मानिन्छ ।

सङ्क्षेपमा भन्नु पर्दा अनिष्ट अपशकुन देखियो वा अनुभूति गर्नुपर्यो भने व्यक्तिले शारीरिक, आर्थिक र मानसिक रूपमा कष्टको सामना गर्नुपर्छ । शकुन र अपशकुनको मान्यताले प्राचीन कालदेखि नै मानव समुदायलाई आफ्नो मोह पाशमा बाँधेको छ भन्दा हुन्छ, तर केही व्यक्तिलाई मात्र अपशकुन/शकुनको यस चक्रबाट सुयोग र दुर्योगको सूचना वा सङ्केत प्राप्त हुने मात्र होइन, यसबाट अचानक धन प्राप्ति पनि हुनसक्छ भन्ने थाहा छ । त्यसैले शास्रले अपशकुनका दुष्प्रभावहरूलाई निवारण गर्न वैदिक र तान्त्रिक उपाय, पाठ, जप, मन्त्र आदिद्वारा मार्गनिर्देशन गरेको हुन्छ, फलस्वरूप अशुभ प्रभाव समाप्त भएपछि चामत्कारिक लाभ भएका प्रसङ्गहरू पनि देख्न, सुन्न र पढ्न पाइन्छ । तल केही उपायहरू सुझाइएका छन्, जसको श्रद्धा र निष्ठाका साथ गरिएको प्रयोगबाट अशुभ सङ्केतलाई शुभ योगमा रूपान्तरण गर्न सकिन्छ ।

·         यदि तपाईं कुनै कालो पक्षीको अपशकुनबाट प्रभावित हुनुहुन्छ भने आफ्नो इष्टदेवताको वा जन्मकुण्डलीका आधारमा लग्नेशका अधिपति देवताको पूजा, आराधना वा मन्त्रको विधिपूर्वक जाप गर्नुपर्दछ । त्यस्तै च्यात्तिएका लुगाफाटा (वस्त्र) र तिलको तेल दान गर्नुपर्दछ वा धार्मिक क्षेत्र अथवा परोपकारका क्षेत्रमा प्रदान गर्नुपर्दछ ।

·         शरीरमा माउसुली खसेर हुने दुष्प्रभावबाट मुक्त हुन कुनै धार्मिक मठमन्दिर वा स्थानमा गई देवी/देवतालाई प्रसाद भोग लगाई भक्तजनमा वितरण गरेर मुक्ति प्राप्त गर्न सकिन्छ ।

·         यात्रा गर्ने बेलामा आफैंले वा अरु मानिस वा जीवजन्तुले हाँच्छ्यु गरेमा त्यसबाट हुने दुष्प्रभावलाई शान्त तुल्याउन 'ॐ राम रामेति शान्ति-शान्ति' भन्दै औँला पड्काउनु (चुट्की बजाउनु) पर्छ र एकछिन बिसाएर एक गिलास ठण्डा पानी खानु पर्छ, पानी खाने अनुकूलता नभएमा जुत्ताचप्पल खोलेर साटफेर गरे झैं गरी पुनः धारण गर्नुपर्छ ।

·         अशुभ स्वप्नको प्रभावबाट जोगिन महामृत्युञ्जय मन्त्र (ॐ हौं जूं सः ॐ भूर्भुव स्वःॐ त्र्यम्बकम् यजामहे सुगन्धिम् पुष्टिवर्धनम् उर्बारुकमिवबन्धनान्मृत्योर्मुक्षीय मामृतात् ॐ स्वर्भुव भूः ॐ सः जूं हौं ॐ॥) को जप वा विष्णुसहस्रनामस्तोत्रको पाठ गर्दा राम्रो हुन्छ ।

·         सर्पका कारणबाट अशुभ स्थिति प्राप्त भएमा 'जय राजा जनमेजय' भन्ने शब्दावलीलाई २१ पटक उच्चारण गर्दा उक्त अपशकुन दूर हुन्छ ।

·   तपाईं लामो यात्रामा अचानक बाहिरिनु भयो, तर कुनै ज्योतिषीको शास्त्रीय परामर्शद्वारा शुभसाइत जुराउने अनुकूलता प्राप्त भएन भने बाटोमा कुनै किसिमको विघ्न नआओस् भन्ने उद्देश्यले थोरै गन्धकको धुलो र हरिताल छर्किएर बाटो लाग्नु पर्छ, यात्रामार्गमा हुनसक्ने समस्त कष्ट र विघ्न निष्प्रभावी हुने विश्वास गरिन्छ ।

·       बिहानै उठेर प्रतिदिन हातले जमिनलाई छोएर 'ॐ पृथ्वी त्वया धृता लोका देवि त्वं विष्णुना धृता। त्वं च धारय मां देवि पादस्पर्शं क्षमस्व मे ॥' भन्दै धरतीमा टेक्नु पर्छ, तपाईंको त्यो दिन राम्ररी बित्नेछ, कुनै सङ्कट ब्यहोर्नु पर्दैन।