एकतः सर्वतीर्थानि सर्वे यज्ञाः सदक्षिणाः ।
कार्तिकस्य तु मासस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥
एकतः पुष्करे वासः कुरुक्षेत्रे हिमालये ।
एकतः कार्तिकः पुत्र सर्वपुण्याधिको मतः ॥
स्वर्णानि मेरुतुल्यानि सर्वदानानि चैकतः ।
एकतः कार्तिको वत्स सर्वदा केशवप्रियः ॥
मासानां कार्तिकः श्रेष्ठो देवानां मधुसूदनः ।
तीर्थं नारायाणाख्यं हि त्रितयं दुर्लभं कलौ ॥
तीर्थं नारायाणाख्यं हि त्रितयं दुर्लभं कलौ ॥
महिनाहरूमध्ये कार्तिक महिना सर्वश्रेष्ठ हो, देवताहरूमध्ये मधुसूदन (भगवान् विष्णु) श्रेष्ठ हुन्, त्यसैले यस महिनामा तीर्थाटन र भगवन्नाम सङ्कीर्तन गर्नु कलियुगमा दुर्लभ कर्म मानिन्छ ।
न कार्तिकसमो मासो न कृतेन समं युगम् । न वेदसदृशं शास्त्रं न तीर्थं गङ्गया समम् ॥
यस श्लोकमा कार्तिक महिनाको वैशिष्ट्यको चर्चा गर्दै बताइएको छ - कार्तिक महिनाबराबरको अर्को महिना छैन । सत्ययुगसमान अर्को युग छैन, वेदसरहको कुनै शास्त्र छैन, अनि गङ्गासमान पवित्र नदी छैन । कार्तिक महिनामा गरिएको स्नानको पुण्य हज्जार पटक गङ्गा नदीमा गर्इ गरिएको फलबराबर र सय पटक माघ महिनामा प्रयागादि तीर्थमा गर्इ गरिएको फलसरह हुन्छ । कुम्भमा प्रयागमा कुम्भस्नान गर्दा जुन फल प्राप्त हुन्छ, त्यो फल कार्तिक महिनामा कुनै पवित्र नदीको तटमा गर्इ गरेको स्नानबाट प्राप्त हुन्छ । कार्तिक महिनामा जतिसक्दो धेरै मन्त्रजाप गर्नुपर्दछ । कार्तिक महिनाभरि विधि र नियमको अनुसरण गरी कर्म गरेमा मनुष्यले वर्षभरि गरेका पापकर्मबाट उन्मुक्ति प्राप्त गर्दछ । धार्मिक कृत्य सम्पादन गर्न यो महिना पवित्र मानिन्छ । अाश्विन शुक्ल पक्षमा पर्ने पूर्णिमा तिथिदेखि कार्तिक महिनाको पूर्णिमासम्म पवित्र नदीमा गर्इ स्नानादि गर्नु श्रेष्ठ मानिएको छ ।
कार्तिक महिनाभरि तीर्थस्नान सम्भव छैन भने के गर्ने त ?
कार्तिक महिनामा नदीस्नान, सरोवर स्नान आदि गर्ने धार्मिक विधान छ, तर तपार्इंले यसरी स्नान गर्न सम्भव छैन भने तपार्इंले घरैमा नित्य स्नान गर्न सक्नुहुन्छ, तर त्यसरी स्नान गर्दा ठिक्क पारिएको पवित्र जलमा गङ्गाजल वा कुनै पवित्र नदीको जल मिसाएर स्नान गरेमा तीर्थस्नानको पुण्य प्राप्ति हुन्छ । त्यसबाहेक जसले तीर्थमा गर्इ स्नानादि सत्कर्म गरेको छ, उसको सेवा गरेमा पनि कार्तिक स्नानको पुण्यप्राप्ति हुन्छ । पाटीपाैवा, मन्दिर, देवीद्याैराली वा सार्वजनिक भवन वा प्रतिष्ठानको जीर्णोद्धार वा सरसफाइ गर्दा पनि कार्तिक स्नानको पुण्यप्राप्ति हुन्छ । घरमा नारायण नामसङ्कीर्तनको अायोजना गरेमा पनि नित्य कार्तिक स्नानको पुण्य प्राप्त हुन्छ ।
कालो कार्तिकमा चम्किलो र ठूलो जून
कार्तिक महिनाको ठूली एकादशीदेखि पूर्णिमा सम्म सुनसरी जिल्लाको वराहक्षेत्र तीर्थमा भव्य मेला लाग्ने गर्दछ । उक्त अवसरमा नेपालका विभिन्न जिल्लाहरूका अतिरिक्त भारतको असम, बङ्गाल र विहारबाट असङ्ख्य भक्तजन अार्इ कार्तिक स्नान गरी पुण्यार्जन गरी फर्कने गर्दछन् । कार्तिक महिनामा तीर्थमा नै जान नसकिए पनि नित्य स्नान नगरी अन्नजलसमेत ग्रहण गर्न निषेध गरिएको छ । कार्तिक महिनामा राधाकृष्ण, विष्णु भगवान् र तुलसीको पूजाको ठूलो महत्त्व छ । जुन व्यक्तिले यिनको पूजा र अाराधना गर्दछ, त्यसले अखण्ड पुण्य प्राप्त गर्दछ । कतिपय श्रद्धालु भक्तहरूले कार्तिक महिनाभरि नक्तभोजन (रात्रीको समयमा केवल एक छाक अन्न ग्रहण गर्ने काम) गर्ने गर्दछन् । यसलार्इ ताराभोजन पनि भन्ने गरिन्छ । दिनभरि निराहार बसी राती जब अाकाशमा तारा उदाउँछन्, त्यसपछि तारालार्इ अर्घ्य प्रदान गरी भोजन गर्नु नै ताराभोजन हो । घरपरिवारमा सबै किसिमका शुभता र सदैव सुखशान्ति प्राप्त होस् भन्ने उद्देश्यका साथमा तुलसीको अाराधना गर्नु वाञ्छनीय मानिन्छ । जुन घरमा शुभकर्मको प्रधानता हुन्छ, त्यस घरमा तुलसीको बोट झर्झराउँदो हुन्छ, तर जुन घरमा अशुभ कर्मको प्रधानता हुन्छ, त्यहाँ तुलसीको बोटले हुर्किने र झाङ्गिने अनुकूलता प्राप्त गर्दैन भनी स्कन्दपुराणमा लेखिएको छ । समग्रमा पारिवारिक सुखसम्मृद्धि, सुस्वास्थ्य र शान्तिका लागि कार्तिक महिनामा गृहस्थीले तलका कृत्यहरू अनिवार्य रूपमा सम्पादन गर्नु पर्दछ :-
१) कार्तिक दीपदान : कार्तिक महिनाको मुख्य कर्ममध्ये एउटा दीपदान हो । कतिपय गृहस्थीले एउटा लामो बाँस घरको अाँगनमा गाडेर त्यसको टुप्पोमा कागज वा प्लास्टिकले एउटा दियोघर बनार्इ त्यस दियो घरलार्इ तल झार्न र पुनः माथि पुर्याउन सजिलो हुने गरी डोरीले बाँधी त्यसमा हरेक बेलुका दियो बाल्ने गर्दछन् । यस प्रक्रियालार्इ अाकाशदीपदर्शन (अाकाश बत्ती) भन्ने गरिन्छ । त्यसबाहेक घरछेउमा रहेको देवीद्याैराली, मन्दिर वा पोखरीमा गर्इ प्रत्येक साँझ दियो बाल्ने गरिन्छ । यसरी महिनाभरि दियो बाली उक्त दियो दान गर्ने विधान छ । दियो बाल्दा र अन्त्यमा दान गर्दा अाफ्नो सामर्थ्यबमोजिम सुन, चाँदी, तामा वा माटोको दियोको प्रयोग गरिन्छ ।
२) तुलसी पूजन : कार्तिक महिनाभरि तुलसीको सेवासुश्रुषा र पूजा गरेको अनुपम फल प्राप्त हुन्छ भनी स्कन्दपुराणमा उल्लेख गरिएको छ । सामान्यतया ठूली एकादशी (कार्तिक शुक्ल हरिबोधिनी एकादशी) का दिन विधिपूर्वक व्रत लिर्इ उक्त दिन तुलसीको विवाह गरी भोलिपल्ट अाहुति गरिदिने चलन छ ।
३) भूमिशयन : भुइँमा एकसरो अोछ्यान लगार्इ शयन गर्नु कार्तिक महिनाको तेस्रो मुख्य कर्म हो । योगविज्ञानअनुसार भुइँमा शयन गर्दा मनुष्यमा सात्विक भावको बृद्धि हुन्छ र शरीरमा रहेका तामसी विकारहरूको नाश हुन्छ ।
४) ब्रह्मचर्य व्रतको पालना : कार्तिक महिनाभरि ब्रह्मचर्यको पालना गर्नु अर्को महत्त्वपूर्ण कार्य मानिएको छ ।
५) पथ्याहार : पथ्याहार भनेको शरीरका लागि सुपाच्य र अाैषधीय गुणले युक्त खान्की खानु हो । कार्तिक महिनामा कालो दाल, मुँग, मुसुरी, चना, मटर, रायो, हिङ, मूला र हरियो सब्जी सेवन गर्न निषेध गरिएको छ, त्यस्तै घिराैंला, लाैका, बैगुन, बासी खानेकुरा, परान्न (अर्काकहाँ पाकेको खान्की), दूषित अन्न अादि पनि ग्रहण गर्नु हुँदैन । सामान्यतया त्यस्तो सब्जी जुन सब्जीमा अमिलोपन हुन्छ, त्यसलार्इ पनि कार्तिक महिनाभरि खानु हुँदैन । सामान्यतया कार्तिकभरि व्रत लिने नरनारीले तामसी भोजन खानु हुँदैन । बेलुका टपरी वा पातमा खाना खानुपर्दछ ।
६) तेल मर्दन : कार्तिक महिनाभरि शरीरमा तेल घस्नु हुँदैन । तर कार्तिक कृष्ण चतुर्दशी (नरके चतुर्दशी) का दिन शरीरमा तेल घसेमा दोष लाग्दैन ।
७) संयमता र अनुशासन : कार्तिकभरि नित्यस्नान र नक्तभोजन गर्न व्रत लिएका व्रतालुले संयमता र अनुशासनमा जोड दिनु वाञ्छनीय छ । काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद, मात्सर्य अादि दुर्गुणहरूको त्याग गरी ऋषिमुनि झैं सरल व्यवहार गरेर महिनाभरि व्रत लिनु पर्दछ ।
८) अल्पभाषी : व्रतालुले महिनाभरि थोरै बोल्नुपर्दछ । कसैको निन्दा वा विवादमा फँस्नु हुँदैन । कसैसित झैझगडा गर्नु हुँदैन । परदेशको यात्रा गर्नु हुँदैन, तर तीर्थयात्रा जान रोकछेक हुँदैन । इन्द्रियलार्इ संयमित बनाउनु पर्दछ ।
९) पवित्रता : कार्तिक महिनाभरि व्रत लिने व्यक्तिको अन्तिम र महत्त्वपूर्ण अनुशासन हो, पवित्र अाचरण । यस अवधिमा रजस्वला स्त्री, दूषित खानेकुरा, जुठोसुतक परेका व्यक्तिसँगको संसर्ग गर्नु निषेध गरिएको छ । कामविशेषले धेरै मानिसहरूसँग उठबस गर्ने परिस्थिति अाएमा त्यसरी उठबस गरी घर अाइपुग्नासाथ स्नान गरी शरीरमा गङ्गाजल वा गहुँत छर्की पवित्र हुनुपर्दछ ।
अस्तु ।
No comments:
Post a Comment